22|02|01 Populisme en christendom | Lezing door politicoloog Andrej Zaslove en theoloog Mechteld Jansen
Populisme en christendom | Lezing door politicoloog Andrej Zaslove en theoloog Mechteld Jansen | Dinsdag 1 februari 2022 | 20.00 – 21.30 uur | Online
Video | Podcast | English review - The Flirt between Christianity and Populism
"Jullie inzichten waren een cadeautje in een periode/maatschappij die ik moeilijk begrijp." (Uit een deelnemersevaluatie)
Aankondiging - Of het nu gaat om de Verenigde Staten, Polen of Nederland: overal ter wereld lijkt een groeiende groep conservatieve christenen zich aangetrokken te voelen tot het rechts populistisch gedachtegoed. Hoe kan dit? Als de kern van het christendom naastenliefde is, waarom dan stemmen op partijen die bijvoorbeeld het liefst zo min mogelijk vluchtelingen zouden toelaten? Kom luisteren naar theoloog Mechteld Jansen en politicoloog Andrej Zaslove over de ingewikkelde relatie tussen het christendom en populisme. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Populisme met de Bijbel
Eerder deze maand zorgde gemeenteraadslid Tom de Nooijer van de SGP in Oldenbroek voor conflict binnen zijn partij. Sommige partijleden vonden De Nooijers sympathie voor de rechtspopulistische Thierry Baudet niet passen binnen het christelijk gedachtegoed van de SGP. Andere partijleden stonden juist compleet achter De Nooijer en Baudet. Dit conflict binnen de SGP lijkt onderdeel uit te maken van een bredere ontwikkeling in de laatste jaren: een groep christenen voelt zich steeds meer aangetrokken tot extreemrechts gedachtegoed. Over dit fenomeen organiseerde Radboud Reflects, vanuit het Collegezalencomplex, een online evenement. Politicoloog Andrej Zaslove en theoloog Mechteld Jansen gaven ieder een lezing over het onderwerp, waarna ze onder leiding van programmamaker Liesbeth Jansen met elkaar in gesprek gingen. Via Mentimeter kreeg het online publiek de kans om vragen te stellen.
Van christendemocratisch naar rechts-populistisch
Andrej Zaslove was als eerste aan het woord. Hij begon zijn lezing door een definitie te geven van zowel populisme en radicaal rechts. ‘Populisme gaat allereerst om een spanning tussen het volk en de elite. Ten tweede is deze relatie antagonistisch – het volk is goed en de elite corrupt. Ten derde wordt het volk beschouwd als homogeen.’ Zaslove’s definitie van radicaalrechts betrof twee onderdelen, het is nationalistisch en autoritair. Vervolgens behandelde hij waarom we überhaupt denken dat er een verband is tussen rechtspopulisme en christendom. Hiervoor gaf Zaslove drie redenen. ‘Ten eerste komen populistische partijen vaker op in regio’s die vroeger christendemocratisch waren.’ Ten tweede, vervolgde hij, hebben veel radicaal rechtse partijen het over christelijke thema’s. Tot slot heeft de secularisatie ervoor gezorgd dat aanhangers van rechts opzoek zijn naar een nieuwe plek.
Gedeeltelijke overlapping
Na deze schets van het fenomeen, behandelde Andrej Zaslove de complexe relatie tussen traditionele christelijke instanties en extreemrechts. Italië en Nederland nam hij als voorbeeld. Aan de hand van kaartjes toonde hij allereerst aan dat in beide landen ‘het populisme een vervanging was van de oude christendemocraten’. Dit is volgens Zaslove niet verrassend: ‘Ze zijn beide voorstanders van een traditioneel gezin, tegen abortus, en voor een christelijk Europa.’ Toch bestaat er ook spanning tussen christendom en populisme, bijvoorbeeld wat betreft immigratie. In Italië neemt dit vooral de vorm aan van kerkelijk instanties die zich verzetten tegen de Lega, in Nederland zijn het partijen als CDA die problemen ondervinden met de PVV.
Tot slot besprak Andrej Zaslove de relatie tussen gelovigheid van kiezers, en hun neiging om radicaal rechts te stemmen. ‘Wat blijkt: hoe minder je naar de kerk gaat, hoe groter de kans is dat je radicaal rechts stemt.’ Er lijkt dus geen sterk verband te zijn tussen georganiseerde religie en populisme. Dit bracht Zaslove tot zijn conclusie: de relatie tussen christendom en radicaal rechts ‘gaat vooral over identiteit.’ Er is geen directe link maar ‘elective affinity’, dat wil zeggen: ze zijn niet hetzelfde, maar ze overlappen.
Oorzaken van de aantrekkingskracht
Mechteld Jansen begon haar lezing door uiteen te zetten wat volgens haar de redenen zijn voor de aantrekkingskracht van rechtspopulisme op christenen. Hierbij stond voor haar één punt centraal, namelijk angst: ‘Angst voor het verlies van de impact van het christelijk geloof en de kerk op de wereld.’ Daarnaast kennen de twee groepen overeenkomsten met betrekking tot vijandelijkheid ten opzichte van vreemden, en wordt rechtspopulisme gestuurd door de culturele bagage van het christendom – ‘dus niet geloofsinhoudelijk, maar dat Kerst goed zichtbaar is in de Albert Heijn.’ Tot slot kunnen christenen zich vinden in de rechts-populistische kritiek op elites. Over dit laatste punt wijdde Jansen verder uit, op basis van haar boek Volk en elite. Hoewel deze kloof verschillende oorzaken heeft – vermogensongelijkheid, opleidingsongelijkheid – wordt deze tegenwoordig verder uitgediept door populisten die gebruik maken van christelijke ideeën. ‘Populisten duiken in de gereedschapskist van de christelijke theologie: ze sacraliseren het volk en plaatsen het als heilig tegenover een corrupte elite.’
Het verhelpen van de kloof
Hoe is deze kloof tussen volk en elite, en de opkomst van rechtspopulisme onder christenen, te verhelpen? Volgens Mechteld Jansen kunnen we de oplossing juist binnen het christendom zoeken. Zo stelde ze: ‘Hoe meer men inhoudelijk betrokken is op de inhoud van het geloof, hoe minder aantrekkingskracht het populisme heeft.’ Daarbij baseerde zij zich op theoloog Jonathan Sacks. ‘Je zou als christen drie mooie aspecten van je eigen traditie in kunnen brengen om de wortels van rechtspopulisme te ondergraven.’ Een eerste handvat zouden de joods-christelijke verhalen zijn. Ten tweede zouden we extra structuren van genade kunnen toevoegen, ‘die niet moeten maar kunnen’. Ten derde kunnen we alle religieuze feesten zo breed mogelijk vieren. ‘Breng juist de feestelijke kant van religie naar voren als iets waar iedereen baat bij heeft.’
Grenzen en angst
Na de twee lezingen vroeg Liesbeth Jansen beide sprekers allereerst wat het thema zo interessant maakt voor hen. Andrej Zaslove antwoordde dat hij het met name interessant vindt hoe christendom en rechtspopulisme elkaar aanspreken, ondanks dat de link niet meteen helder is. ‘Het gaat over verloren identiteit, en op zoek gaan naar een nieuwe identiteit.’ Mechteld Jansens motief was daarentegen met name theologisch. ‘Ik heb altijd gedacht dat je het beste over God kan spreken op plekken waar mensen zich van elkaar af proberen te grenzen.’ De spanning tussen christendom en populisme, en tussen volk en elite, zijn volgens haar zo’n grensgebieden, ‘waar God bezig is’.
Daarnaast discussieerden de twee sprekers over de rol van angst in de aantrekkingskracht van het populisme. Ze waren het eens dat angst een rol speelt, en dat mensen daardoor op iets terug willen vallen. Over de mogelijkheid van terugvallen op nationalisme verschilden de sprekers echter van mening. Waar Jansen meende dat nationalisme niet noodzakelijk mensen hoeft buiten te sluiten, aarzelde Zaslove hierover. Naar aanleiding van een vraag uit het publiek bediscussieerden de sprekers nog of we de angst van populistische stemmers serieus moeten nemen. Beide sprekers meenden van wel, maar Jansen wilde hierbij wel nog een waarschuwing meegeven: ‘Omdat we het begrijpen, hoeven we er nog geen begrip voor op te brengen.’
Door Ellen Theuws
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Video
Podcast
Aankondiging
Of het nu gaat om de Verenigde Staten, Polen of Nederland: overal ter wereld lijkt een groeiende groep conservatieve christenen zich aangetrokken te voelen tot het rechts populistisch gedachtegoed. Hoe kan dit? Als de kern van het christendom naastenliefde is, waarom dan stemmen op partijen die bijvoorbeeld het liefst zo min mogelijk vluchtelingen zouden toelaten? Kom luisteren naar theoloog Mechteld Jansen en politicoloog Andrej Zaslove over de ingewikkelde relatie tussen het christendom en populisme.
Volk en elite
De populistische strijd tussen het volk en de elite lijkt niet langer weg te denken uit onze politiek. En inmiddels lijken zelfs christelijke gelovigen populistische politici te omarmen. Wat verklaart de aantrekkingskracht van populistisch rechts onder conservatief christelijke gelovigen? Waarom richten populistische partijen zich op deze groep gelovigen? En waarom gebruiken populistische politici christelijke retoriek, terwijl ze zelf vaak niet gelovig zijn? Politicoloog Andrej Zaslove vertelt over de beweging van de christelijke kiezer naar de populistische flanken.
Stereotypen en praktijk
De christelijke Gutmensch en de brullende populist – de stereotypen lijken onverenigbaar. Maar de praktijk is anders. Volgens theoloog Mechteld Jansen is het vertrouwen tussen volk en elite verdwenen. Het gevolg is een samenleving waarin mensen zich terugtrekken in hun eigen bubbel en niet meer met elkaar communiceren. Volgens Jansen kan geloof en kerk een oplossing bieden, doordat zij een brug kan vormen tussen groepen op basis van het diepe verlangen naar een samenleving waarin niemand wordt buitengesloten.
Verhoudingen
Politicoloog Andrej Zaslove en theoloog Mechteld Jansen leggen uit hoe de verhoudingen tussen rechtspopulistische politiek en conservatief christendom zijn, en waar die op zijn gebaseerd. Na hun lezingen gaan ze met elkaar, onder leiding van theoloog en programmamaker Liesbeth Jansen, in gesprek over de vraag hoe het eigenlijk met links populisme zit. En hoe is de relatie tussen andere religies en rechtspopulisme?
Over de sprekers
Mechteld Jansen is theoloog en voormalig Rector van de Protestantse Theologische Universiteit in Amsterdam en Groningen. Ze doet onderzoek naar missie en migratie in de context van secularisme en spiritualiteit. Recent verscheen haar boek Volk en elite (2021).
Andrej Zaslove is politicoloog aan de Radboud Universiteit. Hij doet onderzoek naar populisme en politieke partijen. Zijn interesses zijn daarbij o.a. het meten van populisme onder kiezers en de relatie tussen populisme en variabelen zoals gender en democratie.
Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.
Draag je Radboud Reflects een warm hart toe? Steun ons dan met een financiële bijdrage en doneer.
Wil je op de hoogte blijven van de activiteiten van Radboud Reflects? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief. Wil je verder denken over ethische vragen die spelen in jouw organisatie? Bekijk Radboud Reflects Professional – Ethische verdieping voor organisaties.