22|03|14 De dood in het leven | Theater en gesprek met filosoof Simon Gusman, taalwetenschapper Enny Das en theatermaker Emma Linssen

De dood in het leven | Theater en gesprek met filosoof Simon Gusman, taalwetenschapper Enny Das en theatermaker Emma Linssen | Maandag 14 maart 2022| 20.00 – 21.30 uur | LUX, Nijmegen

Aankondiging - Van af onze eerste adem zijn we ten doden opgeschreven. Voor de één is dit een groot goed: hoe betekenisloos zou het leven zijn als er geen eind aan zou komen? Voor de ander maakt de dood juist alles zinloos: waarom werken we ons hele leven zo hard om iets op te bouwen om er vervolgens weer tussenuit te knijpen? Hoe dan ook, we leven altijd in de schaduw van de dood. Wat doet dat met het leven dat we leiden? Kom de dood recht in de ogen kijken met theater van theatermaakster Emma Linssen en gesprek met filosoof Simon Gusman en taalwetenschapper Enny Das, en denk mee over de rol die de dood in ons leven speelt. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.

Verslag - Op leven en dood

De dood is onlosmakelijk aan het leven verbonden. Sterven moeten we uiteindelijk allemaal. Voor de één zou het leven betekenisloos zijn als er nooit een einde aan zou komen, voor de ander is het allemaal betekenisloos, juist omdat we er op een dag toch niet meer zullen zijn. Hoe dan ook, het staat vast dat we ons tot de dood te verhouden hebben. Hierover maakte theatermaakster en filosofiestudent Emma Linssen de theatervoorstelling La Grande Finale. In de LUX werden fragmenten van deze voorstelling voor Radboud Reflects opgevoerd. Deze werden afgewisseld door gesprekken tussen taalwetenschapper Enny Das en filosoof Simon Gusman, waarbij ze ingingen op de betekenis van de dood, de rol van de dood in ons leven en hoe wij stervelingen ons tot de dood verhouden. Het gesprek werd geleid door Pam Tönissen.

Filosofen in de skihut

Samen met actrice Dinda Provily gaf Emma Linssen een inkijk in het denken over existentie en de dood van Jean-Paul Sartre en Martin Heidegger. Deze twee grote filosofen verschilden sterk van opvatting over wat de dood betekent voor het leven. Heidegger nodigde Sartre daarom uit om naar zijn skihut in Zuid-Duitsland te komen, zodat ze erover uitgebreid van gedachten konden wisselen. Sartre is echter nooit op deze uitnodiging ingegaan. Stel nou dat Sartre dat wel gedaan had? In deze hypothese speelde het theaterstuk zich af. Linssen en Provily namen ons mee naar Heideggers berghut, waar ze respectievelijk in de huid van Heidegger en Sartre kropen, en ze onthaalden ons op een heldere en niet van enige humor verstoken dialoog waarin ze de twee visies tegenover elkaar zetten.

Leren van escapisme

Taalwetenschapper Enny Das heeft onderzoek gedaan naar de fascinatie die mensen hebben met de dood. Daarin lijkt een paradox te bestaan. De grootste angst van mensen is de angst voor de eigen dood. Om daarmee om te gaan is het enige wat we kunnen doen die angst onderdrukken. Maar waarom is het dan zo dat mensen boeken lezen en films kijken waarin mensen massaal dood gaan? Enerzijds is dat voor mensen escapisme, die films gaan niet over jou. Anderzijds fungeren ze als een middel om er op een veilige manier mee te leren omgaan.

Voorbij de Grote Waarheden

Volgens Filosoof Simon Gusman leven we in het zogenaamde post-truth tijdperk waarin we heel veel zelf mogen bepalen, ook de houding die we willen aannemen tegenover de dood. Dat is bevrijdend, maar daardoor is er ook geen definitief antwoord. We zijn op een meer individuele manier gaan zoeken naar manieren om ons tot onze sterfelijkheid te verhouden. De existentiefilosofie van Sartre en Heidegger is een laatste grote poging om een omvattend verhaal van de mens op te zetten, maar vanuit de eindigheid van het individu. Voor Heidegger ligt onze eindigheid in de eigen dood, voor Sartre in de aanwezigheid van de ander. Das voegde hieraan toe dat de angst voor de eigen dood fundamenteel anders is dan die voor de dood van anderen. Als een ander overlijdt zie je dat de wereld blijft bestaan, maar als jij er niet meer bent doe je zelf niet meer mee, wat veel beangstigender is. We gebruiken de ander om tussen ons en de dood in te zetten.

Angst en vrees

Gusman legde uit dat zowel Sartre als Heidegger de dood probeerde te begrijpen via de phenomenologie: te beginnen vanuit de menselijke ervaring, in dit geval de ervaring van angst. Sartre bedoelt de angst voor de onbepaaldheid van ons leven en niet zeker kunnen weten wat werkelijk belangrijk is. Heidegger bedoelt de angst voor de dood en er niet meer zijn, en de gedachte dat je er het beste van moet maken voordat het te laat is. Belangrijk hierbij is het onderscheid tussen Angst en vrees. Vrees is bang zijn voor iets concreets, maar Angst is de existentiële angst dat het leven ieder moment voorbij kan zijn.. Das vertelde daarop dat de mens daarom culturele wereldbeelden over de angst heen bouwt, namelijk om het leven zin te geven en manieren te vinden waarop onze dood nog ergens goed voor kan zijn. De onderhuidse angst stuurt zo onze ideeën over de wereld die deze angst weer onderdrukken, terwijl we het een plek zouden moeten geven om het daadwerkelijk te accepteren.

Authentiek leven

Na de laatste scène te hebben gespeeld voegde Emma zich bij het gesprek. Haar eigen angst voor de dood inspireerde haar tot haar filosofiescriptie en het maken van het toneelstuk over de twee denkers. Voor alle drie de sprekers was het lastig om definitief voor de één of voor de ander te kiezen. Bij beiden gaat het uiteindelijk om authentiek leven. Bij Heidegger betekent dat jouw eigen tijd en plaats op deze wereld innemen. Inauthentiek leven is meedoen met de waan van alledag ten koste van wie je bent. Sartre benadert authenticiteit vanuit het gegeven dat niets vastligt. Authentiek zijn is je eigen keuzes maken, je hebt geen vaststaande identiteit. Bij Heidegger besta je tot je niet meer bestaat. Bij Sartre besta je niet tot je dood bent, want vanaf dat moment staat pas vast wie je geweest bent. Voor beiden geeft de dood ons echter de drive om actiever in het leven te staan en het niet te verkwanselen. Deze afsluitende gedachte werd geïllustreerd door Dinta Proviliy, die het gedicht Word dronken! van Charles Baudelaire voordroeg en het publiek met hernieuwde levenslust naar huis liet gaan.

Door Pieter Theunissen

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.

Aankondiging

Van af onze eerste adem zijn we ten dode opgeschreven. Voor de één is dit een groot goed: hoe betekenisloos zou het leven zijn als er geen eind aan zou komen? Voor de ander maakt de dood juist alles zinloos: waarom werken we ons hele leven zo hard om iets op te bouwen om er vervolgens weer tussenuit te knijpen? Hoe dan ook, we leven altijd in de schaduw van de dood. Wat doet dat met het leven dat we leiden? Kom de dood recht in de ogen kijken met theater van theatermaakster Emma Linssen en gesprek met filosoof Simon gusmn, taallwetenschapper Enny Das, en denk mee over de rol die de dood in ons leven speelt.

Annemarieke van der Woude, die eerst zou spreken tijdens dit programma is niet aanwezig. Zij wordt vervangen door Simon Gusman.

Altijd en nooit

Sterven moeten we allemaal, maar het is net zo onmogelijk om ook echt dood te zijn als om je eigen schaduw in te halen. Als je dood bent, ben je nou eenmaal niet meer. Het is daarom niets om je zorgen over te maken terwijl je nog leeft. Maar anderzijds, angst voor de dood is misschien wel de enige angst die ons allemaal verbindt. Moet je iedere dag leven in het volle besef dat je uiteindelijk zult sterven, of laat je dan juist je leven te veel door de dood bepalen? Zou een leven zonder sterven zinvol kunnen zijn? En welke plek heeft de dood nog in het leven anno nu?

Theater – La Grande Finale

Waarom bang zijn voor iets waar je zelf weinig van zult merken als het zo ver is? Theatermaakster en filosofiestudent Emma Linssen maakte de voorstelling La Grande Finale waarin de betekenis van en de angst voor de dood een centrale rol spelen. Ze focust zich in het bijzonder op hoe de filosofen Sartre en Heidegger over de dood nadachten. Waar Sartre de dood zag als een ongrijpbare absurditeit, is voor Heidegger een zinvol leven zonder een besef van de dood juist onmogelijk. Enkele theaterfragmenten uit de voorstelling vormen de rode draad van de avond.

Gesprek

Filosoof Simon Gusman en taalwetenschapper Enny Das gaan afgewisseld met de theaterfragmenten in gesprek over de betekenis van de dood, de rol die de dood in ons leven speelt en hoe wij stervelingen ons tot de dood verhouden. Moeten we bang zijn voor de dood? Leven we voldoende met de dood samen? En moeten we de dood willen overwinnen?

Over de sprekers

Enny Das is taalwetenschapper aan de Radboud Universiteit. Zij heeft zich verdiept in de angst voor de dood en de fascinatie die mensen ondanks die angst hebben voor media waarin de dood een rol speelt.

Simon Gusman is docent metafysica en wijsgerige antropologie aan de Radboud Universiteit.

Draag je Radboud Reflects een warm hart toe? Doneer dan via iDeal.

Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.