22|03|21 Zintuigen: hebben we er 5, 8 of 28? | Lezing en gesprek met cognitiefilosoof Leon de Bruin en neurobioloog Tessa van Leeuwen
Zintuigen: hebben we er 5, 8 of 28? | Lezing en gesprek met cognitiefilosoof Leon de Bruin en neurobioloog Tessa van Leeuwen | Maandag 21 maart 2022 | 20.00 - 21.30 uur | LUX, Nijmegen en online | Radboud Reflects en Donders Institute
"Erg interessant, goede afwisseling van sprekers, had iets langer mogen duren, erg goed!" (Uit een deelnemersevaluatie)
Aankondiging - Reuk, gehoor, smaak, zicht en tast. Met deze vijf onafhankelijke zintuigen zijn we in staat verschillende aspecten van de wereld waar te nemen. Hersenwetenschappers en filosofen trekken dit aloude idee van vijf perfect onderscheiden zintuigen echter steeds meer in twijfel. Niet alleen hebben we allemaal een zesde, zevende, en achtste zintuig, deze verschillende zintuigen werken ook nog eens allemaal voortdurend samen. Moeten we het idee van de vijf zintuigen achter ons laten? Kom luisteren naar neurobioloog Tessa van Leeuwen en cognitiefilosoof Leon de Bruin en leer anders nadenken over je eigen waarneming.
Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Een nieuwe kijk op zintuiglijkheid
Al op de basisschool worden we met educatieve plaatjes aangeleerd dat we vijf zintuigen hebben: zicht, reuk, gehoor, smaak en tast. Op een enkele sciencefiction film over aliens en zesde zintuigen na, wordt deze scheiding in het dagelijkse leven nauwelijks in twijfel getrokken. Toch wordt binnen de wetenschap steeds vaker de vraag gesteld: zijn de zintuigen wel wat ze op het eerste gezicht lijken? Radboud Reflects organiseerde over dit onderwerp een lezing met cognitiefilosoof Leon de Bruin en neurobioloog Tessa van Leeuwen. Nadat aandachtig werd geluisterd naar de lezingen van de twee wetenschappers ging hoogleraar filosofie van Cognitie en Taal Marc Slors met hen in gesprek, waarbij ook het publiek de kans kreeg om vragen te stellen.
Kleuren horen en klanken proeven
Tessa van Leeuwen trapte de avond af met een lezing over synesthesie. ‘Synesthesie is een manier van waarnemen waarbij zintuigen door elkaar gaan lopen’, legde ze uit. Hiervan bestaan er verschillende vormen, zo kan iemand letter/kleur synesthesie hebben, wat inhoudt dat diegene bij een bepaalde letter meteen ook aan een specifieke kleur denkt. Andere vormen van synesthesie zijn muziek/kleur en – minder voorkomend – klank/smaak. ‘Kenmerkend voor synesthesie is dat het automatisch gaat, en dat het stabiel is in de tijd’, lichtte Van Leeuwen verder toe.
Crossmodale effecten
Verbindingen leggen tussen zintuigelijke ervaringen is overigens niet uitzonderlijk iets voor synestheten, vervolgde Van Leeuwen. ‘Onze zintuigen werken altijd samen.’ Als voorbeeld legde ze de zaal de volgende vraag voor: is een citroen snel of langzaam? Voor vrijwel iedereen luidde het antwoord hetzelfde: een citroen is snel. ‘We associëren zintuigelijke waarnemingen met bepaalde informatie, zo is een citroen fris en licht, wat we eerder associëren met snel. Een avocado is een ander verhaal.’ Dit soort associaties worden crossmodale effecten genoemd. ‘Het is iets anders dan synesthesie, maar het lijkt er wel op. Synesthesie is misschien gewoon een extreme vorm ervan.’
Tot slot verbond Tessa van Leeuwen haar verhaal met het hoofdonderwerp van de avond: wat kan synesthesie ons vertellen over onze zintuigen? ‘Synesthesie laat zien dat er niet duidelijk vijf zintuigen zijn,’ stelde Van Leeuwen. ‘Zo kan een letter bij een synesteet niet alleen een bepaalde kleur oproepen, maar ook een textuur zoals glad of zacht.’ Dit geeft, aldus Van Leeuwen, aan dat de scheiding tussen onze zintuigen niet zo zwart-wit is als we denken.
De ontwikkeling van de zintuigen
De Bruin besprak vervolgens in zijn lezing waar de scheiding in vijf zintuigen vandaan komt, of deze scheiding wel klopt en of we zintuigen überhaupt nog nodig hebben. ‘Het idee dat we vijf zintuigen hebben komt van Aristoteles in zijn De Anima’, begon De Bruin. Het belang van deze verschillende zintuigen hangt overigens sterk samen met onze lichamelijkheid, stelde de cognitiefilosoof, zo zijn bij andere dieren andere zintuigen beter ontwikkelt omdat dit bepaalde voordelen geeft. Ook onze opvoeding is van grote invloed, vertelde De Bruin. ‘Bij kinderen wordt het hele traject van ontwikkeling van de zintuigen gefaciliteerd. Er wordt een direct beroep gedaan op sociale praktijken.’
Ook bevroeg Leon de Bruin of we wel vijf zintuigen hebben. ‘Zo hebben we ons evenwichtsorgaan, de balans, een soort extra zintuig.’ Ook hebben we proprioceptie, een gevoel van binnenuit waardoor we de positie van ons lichaam en onze ledematen weten zonder ernaar te kijken.
Toekomstmuziek
Naast lichaam en opvoeding spelen ook onze omgeving en technologie een belangrijke rol in onze zintuiglijkheid, vervolgde Tessa De Bruin. ‘Door technologie specialiseren en transformeren we onze zintuigen.’ Als voorbeeld gaf hij hoe we tegenwoordig dysfunctionele zintuigen deels kunnen vervangen of substitueren door uitvindingen en als cochleaire implantaten of braille. Met name onze visuele perceptie wordt sterk gevormd door onze omgeving: wat we zien is afhankelijk van onze achtergrondkennis. ‘Daarnaast kan technologie als telescopen en fMRI onze perceptie van de wereld sterk veranderen.’
Dit bracht De Bruin tot zijn uitsmijter van de avond: zullen we door technologische ontwikkelingen onze zintuigen nog wel nodig hebben in de toekomst? ‘Paul Churchland schreef jaren geleden een artikel waarin hij stelde dat onze normale manier van communicatie inefficiënt is. Destijds werd dat afgebrand, maar nu is er weer aandacht voor.’ Als voorbeeld noemde hij onderzoek naar brain-to-brain interfaces, waarmee wordt gepoogd om breinen via signalen rechtstreeks met elkaar te laten communiceren, zonder verwarrende bemiddeling van de zintuigen. ‘Het is misschien toekomstmuziek, en ik betwijfel of het wenselijk is, maar als dit zich doorzet dan zullen in de toekomst onze zintuigen mogelijk overbodig worden.’
Onbemiddelde communicatie?
In het gesprek met Slors en naar aanleiding van vragen uit de zaal werd er nog kritisch gekeken naar de mogelijkheid van brain-to-brain interfaces. ‘Je kunt breinen aan elkaar verbinden, maar elk brein werkt ook weer anders. Er is dan nog steeds een vertaler nodig die van het ene naar het andere brein vertaalt’, stelde Van Leeuwen. De Bruin beaamde dit, en voegde toe dat er ook een ethische dimensie is. ‘Dergelijke technologie kan bijvoorbeeld handig zijn om te communiceren met iemand die locked-in-syndroom heeft, maar dan moet je wel zeker weten dat je de informatie uit het brein goed vertaalt.’
Daarnaast werd er nog uitgebreid gesproken over de persoonlijkheidskenmerken waarmee synesthesie gepaard gaat. Van Leeuwen: ‘Synesthesie gaat relatief vaak samen met onder andere autisme, OCD en PTSS. Misschien heeft het dus iets te maken met associatief denken of sensorische gevoeligheid.’ Synesthesie heeft overigens ook zijn voordelen, voegde Van Leeuwen – zelf een synestheet – toe. ‘Het gaat ook vaak gepaard met creativiteit, en het maakt telefoonnummers onthouden een stuk makkelijker.’
Door Ellen Theuws
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Video
Aankondiging
Reuk, gehoor, smaak, zicht en tast. Met deze vijf onafhankelijke zintuigen zijn we in staat verschillende aspecten van de wereld waar te nemen. Hersenwetenschappers en filosofen trekken dit aloude idee van vijf perfect onderscheiden zintuigen echter steeds meer in twijfel. Niet alleen hebben we allemaal een zesde, zevende, en achtste zintuig, deze verschillende zintuigen werken ook nog eens allemaal voortdurend samen. Moeten we het idee van de vijf zintuigen achter ons laten? Kom luisteren naar neurobioloog Tessa van Leeuwen en cognitiefilosoof Leon de Bruin en leer anders nadenken over je eigen waarneming.
Kleuren horen
Terwijl de meeste mensen kleuren zien en smaken proeven, is ongeveer één op de twintig mensen in staat kleuren te proeven en geluid te zien. Bij mensen met synesthesie, zoals dit vermogen heet, lopen de verschillende zintuiglijke ervaringen dwars door elkaar heen. Volgens neurobioloog Tessa van Leeuwen moeten we synesthesie echter niet zien als een uitzondering op de regel van vijf perfect onderscheiden zintuigen. Integendeel, misschien zijn we allemaal wel een beetje synestheet. Wat is synesthesie en wat vertelt het ons over de samenwerking van onze zintuigen?
Anders kijken
Het was Aristoteles die onze vijf zintuigen voor het eerst onderscheidde en het bestaan van andere zintuigen met kracht ontkende. Maar hoe normaal is deze manier van denken over zintuigen eigenlijk? Wat is de invloed van taal op hoe we dingen waarnemen? Volgens filosoof Leon de Bruin bepalen onze ideeën over ‘hoe je zou moeten waarnemen’ wel degelijk hoe we denken dat onze zintuigen werken. Anders leren kijken, denken en spreken over zintuigen heeft dan ook zeker invloed op hoe we de wereld ervaren. Hoe kunnen we ook anders denken over zintuigen? En is het idee van de vijf zintuigen niet veel te beperkt?
Filosoof en gespreksleider Marc Slors gaat in gesprek met Tessa van Leeuwen en Leon de Bruin. Hoe kunnen we vanuit een andere opvatting over onze zintuigen anders kijken naar de wereld? Wat levert ons dat op? Levert het proeven van kleuren en het zien van geluid, zoals bij synesthesie, een bron van creativiteit op, of zit zo’n manier van waarnemen je eerder in de weg? En hoe beïnvloedt het onderscheiden van vijf afzonderlijke zintuigen de manier waarop we naar de wereld om ons heen kijken?
Na afloop is er ook ruimte voor vragen uit het publiek.
Wil je weten of je ook synesthesie hebt? Tessa van Leeuwen ontwikkelde deze online test: https://synesthesia.socsci.ru.nl/main/
Over de sprekers
Tessa van Leeuwen is neurobioloog en als universitair docent verbonden aan Tilburg University. Voorheen deed ze bij het Donders Instituut aan de Radboud Universiteit onderzoek naar de verwerking van visuele informatie bij synesthesie en autisme, en de samenhang tussen de twee. Daarbij besteed ze ook aandacht aan de manier waarop onze zintuigen met elkaar samenwerken.
Leon de Bruin is taal- en cognitiefilosoof aan de Radboud Universiteit met een interesse voor de psychologie, psychiatrie en cognitieve neurowetenschappen. Hij doet onder meer onderzoek naar sociale interactie, emotie, belichaamde cognitie en het zelf. Hij staat daarbij ook stil bij de manier waarop cognitie wordt gevormd door de sociale context.
Marc Slors is hoogleraar Filosofie van cognitie en taal aan de Radboud Universiteit. Hij houdt zich bezig met vragen rond de relatie tussen brein, gedrag en de menselijke geest. Vragen rond de vrije wil, de effectiviteit van mentale toestanden en de relatie tussen cognitie en cultuur hebben zijn bijzondere belangstelling.
Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.
Wil je op de hoogte blijven van de activiteiten van Radboud Reflects? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief. Wil je verder denken over ethische vragen die spelen in jouw organisatie? Bekijk Radboud Reflects Professional – Ethische verdieping voor organisaties.