22|03|22 Actuele Denkers: Jonathan Sacks | Lezing en gesprek met theoloog Marcel Poorthuis

Actuele Denkers: Jonathan Sacks | Lezing en gesprek met theoloog Marcel Poorthuis| Dinsdag 22 maart 2022| 20.00 - 21.30 uur| Collegezalencomplex, Radboud Universiteit en online| Radboud Reflects

Video | Podcast | Nederlands Dagblad: Ongezond slachtofferschap | PDF (pdf, 101 kB) | English Review

"Lezing van theoloog Marcel Poorthuis was zeer aansprekend en relaxed gebracht. Genoten!" (Uit een deelnemersevaluatie)

Aankondiging - Wie was de beroemde Britse filosoof en theoloog Jonathan Sacks (1948-2020)? Wereldwijd wordt Sacks beschouwd als een religieus leider en een morele stem voor onze tijd. Zijn omvangrijke werk wordt gekenmerkt door de helderheid waarmee hij eeuwenoude bijbelteksten weet te verbinden met de actualiteit. In 2016 ontving hij de prestigieuze Templetonprijs voor zijn rol in de interreligieuze dialoog. Kom luisteren naar theoloog Marcel Poorthuis die uitlegt wie Jonathan Sacks was en wat wij van zijn denken kunnen leren. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.

Verslag - Actuele Denkers: Jonathan Sacks

Wie was Jonathan Sacks? Als joods filosoof en theoloog was Sacks een belangrijke morele stem in de interreligieuze dialoog. Tijdens het programma van Radboud Reflects legde Marcel Poorthuis, hoogleraar Interreligieuze dialoog aan de Universiteit van Tilburg, uit wie Jonathan Sacks was en wat we van zijn ideeën kunnen leren. In het bijzonder ging Poorthuis in op de zondebok, een thema dat sterk terugkomt in het werk van Sacks. Na zijn lezing ging Poorthuis in gesprek met programmamaker Liesbeth Jansen en werd het publiek uitgenodigd aan de discussie deel te nemen.

Wie was Jonathan Sacks?

Marcel Poorthuis ving aan met een korte karakterschets van Sacks. “Allereerst was Sacks een joodse denker,” aldus de hoogleraar. “De strikte boedelscheiding tussen filosofie en theologie is in het jodendom veel minder sterk aanwezig. We hebben bovendien te maken met een heel andere optiek op de geschiedenis. De benaming ‘theoloog’ ligt voor joodse denkers minder goed,” vervolgde Poorthuis. “Door gedwongen disputaties tussen joden en christenen in de middeleeuwen heeft de term een beladen klank. Bovendien is God in het jodendom geen geobjectiveerd thema voor het denken.”

In zijn bijbelcommentaren gaat Sacks uit van een dubbel narratief, aldus Poorthuis: “Aan de oppervlakte  zien we dat er veel wonderen gebeuren in de bijbel, maar daaronder ligt een narratief waarin veel meer aan de eigen verantwoordelijkheid van de mens wordt geappelleerd.”

Verder gaf Poorthuis een kort overzicht van inspiratiebronnen voor Sacks. “Een van zijn inspiratiebronnen is de Lubavitcher Rebbe. In het chassidisch jodendom is de rebbe een ongelooflijk belangrijk figuur, die een groot persoonlijk gezag heeft. Een tweede inspiratiebron is Joseph Soloveitchik. Hij is juist een representant van een rationele richting binnen het jodendom, waarin wetten buitengewoon belangrijk zijn. Het is strategisch handig geweest van Sacks om deze twee verschillende denkers als inspiratiebronnen te noemen, omdat hij zo door een brede laag van orthodoxe joden verwelkomd is.”

Mimesis

Een thema in het werk van Sacks is de mimesis. “De mens heeft een sterke neiging tot nabootsing ofwel mimesis,” aldus Poorthuis. “We hebben tegenwoordig bijvoorbeeld influencers die door velen worden gevolgd. Dat past helemaal niet bij het moderne idee van het autonome individu. Er zijn totaal tegengestelde krachten aan het werk.” Poorthuis vervolgde: “Schaarste ontstaat niet doordat er te weinig is, maar door de mimesis. Daardoor wil ik wat de ander heeft.”

In het verhaal van Jakob en Esau wordt duidelijk hoe iemands identiteit sterk wordt ontleend aan wat je bij de ander ziet. Poorthuis: “Jakob heeft geen eigen identiteit, hij wil zijn broer zijn. Op een gegeven moment heeft hij een nachtelijke worsteling. Eigenlijk krijgt hij pas vanaf dat moment een eigen naam en is hij niet langer Esau.”

De zondebok

Vervolgens ging Marcel Poorthuis verder in op het thema van de zondebok, een begrip dat voortkomt uit een verhaal uit  het Bijbelboek Leviticus. Poorthuis: “Bij het ritueel op Grote Verzoendag zijn er twee bokken. Eén wordt geofferd en de ander wordt de woestijn in gestuurd en neemt de zonden van de mensen mee.”

Volgens Sacks is de zondebok in de moderne tijd een omkering van wat er in het boek Leviticus gebeurt. “In Leviticus wordt het mensenoffer omgezet in een dierenoffer,” vertelde Poorthuis. “Zo wordt het geweld gekanaliseerd. Maar in de moderne betekenis wordt juist een mens aangewezen als zondebok, een buitenstaander. We gebruiken zondebok dus in een andere betekenis.”

Hoe kunnen we voorkomen dat de buitenstaander als zondebok wordt aangewezen? Volgens de Franse denker René Girard, een andere inspiratiebron van Sacks, is dit mogelijk als iemand vrijwillig de plek van de zondebok inneemt. Poorthuis: “Volgens Girard heeft Christus dit gedaan. Sacks gaat daar natuurlijk niet in mee, maar zegt wel dat dit idee van je scharen aan de zijde van het slachtoffer, terugkomt in de Hebreeuwse bijbel.”

Sacks meent dat egoïsme niet het essentiële probleem is van de moderne tijd. Poorthuis: “Naastenliefde staat niet tegenover egoïsme. Er zijn geen mensen die zo altruïstisch zijn als fundamentalisten. Maar groepsfundamentalisme creëert heel scherpe zondebokken. Alles wat niet aan de zuiverheid van de eigen beweging voldoet, wordt uitgesloten.” Volgens Sacks ligt hier voor religie de taak om dit groepsaltruïsme te overstijgen en oog te hebben voor de buitenstaander. Poorthuis: “Sacks ontwikkelt een scherpe kritiek op religie, maar accentueert tegelijkertijd de kracht van religie om deze kritiek te overstijgen.”

Slachtofferschap

Tot slot stond Marcel Poorthuis stil bij slachtofferschap: “Sacks beweert dat er een gehechtheid kan ontstaan aan de slachtofferrol. We zien dit bijvoorbeeld in de discussie over slavernij. We weten dat slavernij een groep zwaar heeft gestempeld en dat er verschrikkelijke dingen zijn gebeurd. Maar articulatie daarvan kan nieuwe discriminatie opleveren. Het laatste wat de zondebok wil, is een nieuwe zondebok in het leven roepen, maar het gebeurt wel.” Poorthuis merkte op dat dezelfde tendens terug te vinden is in de #metoo-discussie. “Slachtofferschap zet de eigen ervaring centraal. Het idee dat anderen jou principieel niet kunnen begrijpen, maakt het gesprek onmogelijk.”

Volgens Sacks werkt slachtofferschap, op deze manier opgevat, eerder als gevangenis dan emancipatorisch. Poorthuis: “Het is geen motor tot verandering. Wrok en ressentiment geven de toon aan.”

Door: Thijs Meeuwisse

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.

Video

Podcast 

Aankondiging

Wie was de beroemde Britse filosoof en theoloog Jonathan Sacks (1948-2020)? Wereldwijd wordt Sacks beschouwd als een religieus leider en een morele stem voor onze tijd. Zijn omvangrijke werk wordt gekenmerkt door de helderheid waarmee hij eeuwenoude bijbelteksten weet te verbinden met de actualiteit. In 2016 ontving hij de prestigieuze Templetonprijs voor zijn rol in de interreligieuze dialoog. Kom luisteren naar theoloog Marcel Poorthuis die uitlegt wie Jonathan Sacks was en wat wij van zijn denken kunnen leren.

Dit programma kun je in de zaal en via een livestream bijwonen.

Actuele dwarsverbanden

Als geen ander was Jonathan Sacks in staat om dwarsverbanden te leggen tussen thema’s uit de Torah en onze maatschappij. Op verrassende wijze brengt hij de uittocht uit Egypte in verband met menselijke waardigheid en burgerlijke ongehoorzaamheid, het gouden kalf met onze economie en hebzucht, en ziet hij hoe het ritueel van het offeren van een ‘zondebok’ kan ons helpen in de omgang met het kwaad.

Verbinding en verdeeldheid

Na een korte biografie gaat Marcel Poorthuis in op het thema van de zondebok. Sacks legt uit hoe het joodse ritueel waarbij jaarlijks een bokje de woestijn in wordt gestuurd, een symbool is voor het wegsturen van de zonden van mensen. Zo wordt de hele gemeenschap gezamenlijk gereinigd. Hij stelt vervolgens dat veel groeperingen zich vandaag de dag in de positie van slachtoffer manoeuvreren. Paradoxaal genoeg leidt dit meestal niet tot verbinding maar juist tot nog meer verdeeldheid. Bovendien zijn het vaak de machtigen die zich verongelijkt tonen door vermeend onrecht dat hen werd aangedaan. Tegelijkertijd zoeken ze daarbij naar een zondebok, een scapegoat, om de problemen over te hevelen op die specifieke groep.

Zondebok

Wat is het verband tussen de zondebok waarover het bijbelboek Leviticus spreekt en het zondebokmechanisme dat heden ten dage rondwaart? Kunnen wij aan de hand van Sacks dit merkwaardige ritueel dat nogal magisch aandoet, verbinden met actuele vraagstukken? Na zijn lezing gaat theoloog Marcel Poorthuis in gesprek met programmamaker Liesbeth Jansen over deze en aanverwante vragen.

Over de spreker

Marcel Poorthuis is hoogleraar Interreligieuze dialoog aan Tilburg University. Hij doet onderzoek naar het vroege christendom, rabbijns jodendom, islam en filosofie. Daarnaast is hij bestuurslid bij Stichting PaRDes, Bronnen van joodse wijsheid. Dit jaar verschijnt zijn boek De Moderne theologen, dat hij schreef samen met Wilken Veen.

Draag je Radboud Reflects een warm hart toe? Doneer dan via iDeal.

Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.