22|04|07 Vervreemd zijn | Maand van de Filosofie Lezing door psycholoog Paul Verhaeghe
Vervreemd zijn | Maand van de Filosofie Lezing door psycholoog Paul Verhaeghe | Donderdag 7 april 2022 | 20.00 – 21.30 uur | De Vereeniging, Nijmegen | Radboud Reflects en Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen
"Uitstekende spreker , overtuigend gebracht, zeker omdat ik het essay gelezen had en benieuwd was hoe de spreker zijn verhaal zou vertellen" (uit een deelnemersevaluatie)
Aankondiging - Hoe kun je vervreemd zijn van een ander en van jezelf? Psycholoog Paul Verhaeghe vertelt waarom vervreemding een intieme band met onszelf in de weg kan staan en de basis kan worden voor psychische stoornissen. Kom luisteren naar de essayist van de Maand van de Filosofie en denk verder na over vervreemding, een gevoel dat sinds de coronacrisis een nieuwe betekenis heeft gekregen. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Vervreemd zijn
Het thema van de Maand van de Filosofie is intieme vreemden. Dat klinkt als een tegenspraak: met een vreemde zijn we niet intiem en iemand met wie we intiem zijn is ons niet vreemd. Psychoanalyticus Paul Verhaeghe schreef dit jaar het essay voor de Maand van de Filosofie, getiteld Intieme vreemden. Bij Radboud Reflects sprak hij hierover en ging hij in gesprek met filosoof Simon Gusman. Jonge Denker des Vaderlands Eline Fennis sprak haar column uit over vervreemding.
Verhaeghe: “De uitdrukking ‘intieme vreemden’ bevat een interne tegenstelling die we niet verwachten maar ernstig moeten nemen. Mijn centrale stelling is dat in het intieme altijd het vreemde schuilt, af en toe zelfs het beangstigende. Vandaar onze dubbelzinnige verhouding tot intimiteit. We willen niets liever, maar tegelijk wordt het ons soms te veel en willen we ervan weg.”
Volgens Verhaeghe is vervreemding een klassiek begrip in de filosofie. “In mijn behandeling van het thema kies ik voor een dubbele insteek. Als eerste kijk ik naar zelfkennis: de intieme vreemde die ik voor mezelf ben. Als tweede kijk ik hoe het lichaam zich voordoet als de meest ultieme vreemde.”
Constant verbouwen
“De intieme vreemde ben ik zelf,” stelde Paul Verhaeghe. “Dat is eigenlijk altijd al zo geweest. Filosofen zijn al eeuwen bezig met de zoektocht naar wie wij zijn.” Verhaeghe vertelde dat die zoektocht is begonnen in de filosofie en inmiddels is voortgezet in de psychologie. “We hebben de term identiteitscrisis geïntroduceerd en huppelen van de ene naar de andere crisis, zoals de puberteitscrisis en de midlifecrisis.”
De meest prangende identiteitscrisis is het impostor syndrome, meende Verhaeghe. Men heeft het idee dat de eigen identiteit fake is, een constructie. Verhaeghe: “Gelukkig kan ik u vanuit de filosofie het antwoord bieden: u hebt allen gelijk. U bent fake en ik ben fake. Dat is een bevrijding. We zitten niet gevangen in een identiteit waarbij wij ons moeten neerleggen. Wie wij zijn is een resultaat van een constructie gemaakt uit bouwstenen die zijn uitgereikt door de buitenwereld. Er worden steeds nieuwe stenen aangereikt, waardoor we constant bezig blijven met verbouwen. Voor wie droomt over een authentieke zelf is dit een teleurstellende vaststelling. Het spijt me, maar de authentieke identiteit waarvan wordt verondersteld dat we die moeten vinden is er niet.”
Wat betekent dat voor ons lichaam? Verhaeghe: “Als mijn identiteit een constructie is, levert mijn lijf daarvoor het letterlijke fundament. In het slechtste geval kan de constructie dat fundament aantasten en beschadigen. We worden dan ziek.” Verhaeghe voegde daar de volgende beeldspraak aan toe: “We zijn allemaal Duracell-konijntjes die rondhuppelen tot we leeg zijn. We beseffen dat pas als het te laat is.”
Twee oerkrachten
Paul Verhaeghe vervolgde zijn lezing met een bespreking van twee oerkrachten die in ons aan het werk zijn. “De eerste is het bekendst en is de behoefte aan de ander, door psychoanalyticus Sigmund Freud eros genoemd. Wij verlangen sterk de ander stevig vast te pakken en te knuffelen. Dit is de traditionele betekenis van intimiteit.” Hij vervolgde: “De verlatingsangst vindt hier haar grond. Vaak gaan we te ver in het tegemoetkomen van de ander om maar niet gedumpt te worden.”
Die kracht is niet ondubbelzinnig goed, aldus Verhaeghe: “Het verlangen om met de ander te versmelten klinkt mooi en poëtisch, maar er hangt een prijskaartje aan. Als we erin slagen volledig intiem te zijn en te blijven met de ander houden we als consequentie op te bestaan als autonoom wezen. We verdwijnen volledig in een groter geheel. Daarom kan intimiteit ons beangstigend en bevreemdend overkomen.”
Vervolgens besprak Paul Verhaeghe tweede oerkrachten die diametraal tegenover de versmelting staan: “Freud noemde deze thanatos, vertaald als ‘doodsdrift’. Dat is een ongelukkige woordkeus, want de bedoeling van de doodsdrift is niet het sterven maar het uit elkaar vallen van een geheel in kleinere stukken. Eros brengt samen, thanatos veroorzaakt ontbinding.” Hoewel de tweede oerkracht afbreuk doet aan onze rooskleurige visie op intimiteit, is hij volgens Verhaeghe wel degelijk noodzakelijk: “Zonder die tendens zouden we nooit zijn losgekomen van onze moeder.”
Energetische processen
Tot slot trok Paul Verhaeghe een parallel tussen Freud en de natuurkundige Erwin Schrödinger. Verhaeghe: “Freud heeft het in zijn werk over de manier waarop ons leven bepaald wordt door energetische processen. Dat is meer dan alleen beeldspraak,” stelde hij. “Schrödinger heeft het in zijn publiekslezingen over de tweede wet van de thermodynamica. Alle niet-levende materie gaat spontaan over naar een toestand van spanningsloosheid en valt uiteindelijk uit elkaar. Als je bijvoorbeeld een kommetje hete soep een uur laat staan is alle warmte eruit verdwenen en gelijkmatig verdeeld over de omgeving. Overdrijf ik als ik hier Freuds thanatos in herken? De beschrijvingen komen goed overeen.”
Niet alleen thanatos, maar ook eros is in het werk van Schrödinger te herkennen. “Schrödinger merkt op dat er een tweede tendens is die haaks staat op de vorige. Levende materie verzet zich namelijk tegen het uit elkaar vallen en doet precies het tegenovergestelde van wat de tweede wet van de thermodynamica voorstelt. Cellen onttrekken namelijk energie uit de omgeving en groeien totdat het levende wezen sterft.” Hij vervolgde: “Hierin herken ik Freuds eros. Volgens mij beschrijven de twee heren hetzelfde proces. De mens is slechts een klein onderdeel van die veel grotere energetische processen. Misschien kan deze bewustwording ons helpen om wat meer invloed uit te oefenen op dit grote geheel.”
Door: Thijs Meeuwisse
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.
Video
Podcast
Aankondiging
Hoe kun je vervreemd zijn van een ander en van jezelf? Psychoanalyticus Paul Verhaeghe stelt dat iedereen vervreemd is, omdat we van oorsprong geen eigen identiteit bezitten. Elke identiteit die je aanneemt komt van buiten en is je per definitie vreemd. Hoe kom je vanuit deze staat van vervreemding tot je authentieke zelf? En in hoeverre zijn de huidige maatschappelijke discussies over identiteit helpend in een zoektocht naar je eigen identiteit? Kom luisteren naar essayist van de Maand van de Filosofie Paul Verhaeghe.
Onvermijdelijke vervreemding
Bij de geboorte hebben we geen psychologische identiteit: we worden geboren met een lichaam als onze meest intieme vreemde. We hebben van origine wel bepaalde temperamentstrekken, maar die krijgen slechts betekenis door interactie met de omgeving. De beelden en woorden die we gebruiken nemen we over van anderen. Dit gebrek aan een oorspronkelijke identiteit maakt vervreemding volgens Verhaeghe onvermijdelijk. Vroeg of laat botsen we daar allemaal op.
Rol van het lichaam
Terugvallen op groepsidentiteiten, zoals nationalisme, gender en ‘woke’ zijn, leiden volgens Verhaeghe niet tot een passend antwoord. Dit soort vermeende ‘echte’ identiteiten zijn voor een individu verre van authentiek. In tegenstelling tot dit, moeten we ons juist de vraag stellen in hoeverre dit soort maatschappelijke voorgehouden beelden aansluiten bij onze eigen lichamelijke ervaring en sociale relaties. In de intieme relatie tot het eigen lichaam ligt een uitweg uit de vervreemding.
Na zijn lezing gaat Paul Verhaeghe in gesprek met filosoof Simon Gusman.
Jonge Denker des Vaderlands Eline Fennis spreekt een column uit over vervreemding.
Maand van de Filosofie
Dit programma is onderdeel van de Maand van de Filosofie, met in 2022 als thema ‘intieme vreemden’.
Over de spreker
Paul Verhaeghe is klinisch psycholoog en hoogleraar aan de Universiteit Gent. In 2022 is hij de essayist van de Maand van de Filosofie. Hij is auteur van verschillende boeken over mens en maatschappij, waaronder Liefde in tijden van eenzaamheid; Identiteit; Autoriteit; Intimiteit. Tijdens de coronacrisis verscheen zijn essay Houd afstand, raak me aan (2020).
In 2022 staat april, de Maand van de Filosofie, in het teken van intimiteit en vreemdheid, onder thema ‘intieme vreemde’.
Simon Gusman is filosoof aan de Radboud Universiteit. In zijn onderzoek past hij inzichten uit het existentialisme toe op sociaal-culturele thema’s. Samen met Arjen Kleinherenbrink schreef hij Avonturen bestaan niet (2018) en recent verscheen Diep van buiten: De mens volgens Sartre.
Deelname
Deelname kost € 15,- | Radboud Reflects-abonnees, scholieren en studenten betalen € 7,50.
Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.
Maand van de Filosofie
Dit programma is onderdeel van de Maand van de Filosofie. Het thema van de Maand is Intieme vreemden. In april 2022 zijn er verschillende grote en kleine activiteiten in het hele land. Sluit bijvoorbeeld aan bij de Nacht van de Filosofie in Rotterdam, Amsterdam, Groningen, Tilburg of Leeuwarden en de Dag van de Filosofie in Utrecht. Kijk voor meer informatie op www.maandvandefilosofie.nl
Wil je op de hoogte blijven van de activiteiten van Radboud Reflects? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.