25-04-22 Intieme vreemden: Sartre en de Beauvoir | Lezing en gesprek met filosoof Simon Gusman

Intieme vreemden: Sartre en de Beauvoir | Lezing en gesprek met filosoof Simon Gusman |Maandag 25 april 2022 | 20.00 - 21.30 uur |LUX, Nijmegen en online |Radboud Reflects en Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen

Radboud Recharge: Waarom Sartre uit het filosofisch verdomhoekje moet | Video | Podcast

"Goede lezing, goed opgebouwd betoog, didactisch sterk. Uitstekende online presentatie zowel beeld en geluid" (uit een deelnemersevaluatie)

Aankondiging - Jean Paul Sartre en Simone de Beauvoir zijn iconen van de filosofie. Volgens deze denkers en geliefden is het leven een zoektocht naar betekenis. Daarbij moeten we onze eigen weg zoeken tussen de extremen van zinloosheid en vastgeroeste kaders. Wat kunnen wij van hen leren in ons denken over relaties en zingeving? Kom luisteren naar filosoof Simon Gusman die uitlegt hoe Sartre en de Beauvoir een gids kunnen zijn op onze eigen zoektocht. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.

Verslag - Intieme vreemden: Sartre en De Beauvoir | Lezing en gesprek met filosoof Simon Gusman

Jean-Paul Sartre en Simone de Beauvoir zijn misschien wel het beroemdste filosofenkoppel aller tijden. Beiden zijn ze boegbeelden van het existentialisme, de stroming waarin vragen centraal staan als wat betekent het om mens te zijn, hoe geven wij zin aan het leven, en hoe verhouden wij als mensen ons tot elkaar? In het licht van de Maand van de Filosofie staat één bepaalde verhouding centraal, de meest intieme verhouding mogelijk: de liefdesrelatie. In een volle zaal in LUX liet filosoof van de Radboud Universiteit Simon Gusman een licht schijnen over de filosofische relatie van deze twee grootheden. Het gesprek werd geleid door Pam Tönissen.

Wat is existentialisme?

Het existentialisme is zeer invloedrijk geweest voor de manier waarop wij nu over onszelf denken. Na de Tweede Wereldoorlog was er een grote behoefte aan een nieuwe manier van denken over de mens en wat we moeten met het leven. Alle eerdere vormen van denken hebben óf bijgedragen aan de oorlog, óf waren niet in staat die te voorkomen. Het existentialisme zet zich af tegen essentialisme, het idee dat de wereld volgens een vooropgezet plan in elkaar steekt. Het existentialisme draait dat idee om: de kaders om te bepalen wat de essentie van de mens is, bestaan pas doordat er mensen zijn die die kaders scheppen. Eerst besta je, en dan pas krijg je een beeld van wie je bent. Dit leidt tot de beroemde uitspraak “existentie gaat vooraf aan essentie.”

Radicale vrijheid

Het idee dat je zelf je essentie bepaalt door te handelen, impliceert een radicale vrijheid. Deze vrijheid betekent zoveel als onbepaaldheid. De verhouding van de mens tot de wereld is niet op voorhand gegeven. Een identiteit bestaat niet vooraf, maar is een project in uitvoering. Mensen projecteren hun doelen op de wereld, gaan die nastreven en veranderen daarmee de wereld. Door te handelen in de wereld geef je het leven zelf betekenis, maar de keuze hoe je wilt handelen ligt bij jou en bij jou alleen. Dat maakt mensen radicaal vrij. Hiermee komt wel de verantwoordelijkheid om die vrijheid te accepteren, en je niet achter een verstokte rol te verschuilen en te doen alsof je wel een vaststaande essentie hebt. Dit noemt Sartre kwade trouw. Om authentiek te leven, moet je die vrijheid niet ontkennen, maar omarmen.

“De hel, dat zijn de anderen”

Een belangrijk probleem voor het existentialisme is dat het geen kaders kan bieden voor wat je wel of niet zou moeten doen. De nadruk ligt immers op individuele vrijheid. Als iedereen een vrij project is en de wereld kan vormgeven in het licht van de eigen doelen, kunnen dingen onze vrijheid niet begrenzen. Belemmeringen zijn dat immers alleen maar omdat er mensen zijn die in vrijheid doelen op de wereld projecteren en tegen dingen aanlopen die daardoor belemmeringen worden. Maar we zijn met zijn allen op de wereld. Andere mensen verschijnen ook ten tonele. De enige die jouw vrijheid kan belemmeren is de ander, omdat die net zo vrij is als jij en eigen doelen heeft, die voor belemmeringen van jouw vrijheid kunnen zorgen.

Authentiek liefhebben

De Beauvoir probeert dit probleem op te lossen met een pleidooi voor een moraal der dubbelzinnigheid. In de ethiek zijn er twee extremen die je wilt voorkomen: enerzijds serieusheid, anderzijds nihilisme. Serieusheid betreft mensen die star en rigide zijn in hun opvattingen. Nihilisme betreft het idee dat niets van waarde is, niets zin heeft. Er zijn verschillende manieren om te leven die hier tussenin staan, zoals de avonturier. Echter, deze streeft puur zijn doelen na omwille van het nastreven. Het archetype is de veroveraar, zoals de Don Juan, die zoveel mogelijk bedpartners nastreeft. Andere mensen zijn deel van zijn project, maar enkel als objecten van verovering. Sartre en De Beauvoir zelf waren een van de eerste beroemde stellen die publiekelijk polyamoureus waren. Dat is ergens heel erg existentialistisch, want het brak met vaststaande kaders die zeggen hoe je zou moeten leven. Maar tegelijkertijd is De Beauvoir nogal kritisch op de seksuele avonturier. Authentiek liefhebben is altijd dubbelzinnig. Wil je iemand liefhebben, dan kun je dat alleen maar doen als je die persoon ziet als vrij subject. Iedere manier van liefhebben waardoor je de ander op een bepaalde manier in je bezit tracht te hebben, is volgens de Beauvoir niet authentiek.

Existentialistisch activisme

Volgens Sartre is het enige wat je fout kan doen te kwader trouw zijn, je eigen vrijheid ontkennen. De Beauvoir betrekt dat nu ook op de ander. We moeten de ander ook vrij willen laten zijn. De enige ethische leidraad die je als existentialist kan hebben, is meer vrijheid in de wereld brengen. Het staat niet vast hoe je dat kunt doen, maar het geeft het existentialisme de middelen om een activistische filosofie te zijn. Sommige mensen zijn namelijk vrijer dan anderen. Existentialisme laat ons nadenken over de vraag of wij onszelf en de mensen om ons heen wel zien als vrije subjecten die niet in een vaste rol kunnen worden gedrukt.

De macht der omstandigheden

Sartre en De Beauvoir zetten hun filosofie in voor de strijd tegen vaststaande patronen in hun tijd. Dit maakt het tegenwoordig niet minder relevant. Er ligt namelijk grote nadruk op de macht der omstandigheden. We zijn altijd, met de middelen die onze tijd ons aanreikt, in verzet tegen de opvattingen die nu heersen. We zijn altijd een product van de tijdgeest die er nu is. Maar altijd is er ruimte voor verzet: wij in onze tijd zijn misschien een speelbal van allerlei factoren om ons heen die maken dat onze ideeën cultureel bepaald zijn, maar daar moet je je als mens nog altijd toe verhouden. De wereld verandert nu eenmaal. De kleine ruimte die je hebt om in verzet te komen en de wereld vorm te geven, is de grote erfenis van het existentialisme. Ondanks de beperkte ruimte voor ethiek blijven we mensen die vragen wie ze zijn en waar ze naartoe gaan. Ondanks de macht van omstandigheden kun je, met dat beetje vrijheid dat je hebt, je blijven verzetten en blijven bepalen wie je zelf bent.

Door: Pieter Theunissen

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.

Video

Podcast

Aankondiging

Jean Paul Sartre en Simone de Beauvoir zijn iconen van de filosofie. Volgens deze denkers en geliefden is het leven een zoektocht naar betekenis. Daarbij moeten we onze eigen weg zoeken tussen de extremen van zinloosheid en vastgeroeste kaders. Wat kunnen wij van hen leren in ons denken over relaties en zingeving? Kom luisteren naar filosoof Simon Gusman die uitlegt hoe Sartre en de Beauvoir een gids kunnen zijn op onze eigen zoektocht.

De liefde als uitgangspunt

Sartre en de Beauvoir namen de liefdesrelatie als uitgangspunt voor hun filosofie. Vanuit de meest intense verhouding die je kunt aangaan, wilden zij nadenken over hoe wij ons tot anderen verhouden en hoe dat betekenis geeft aan ons leven. Vrijheid speelt daarin een centrale rol: zo kwamen ze tot de conclusie dat regels onmogelijk zijn, omdat je daarmee de ander onvrij maakt. Tegelijkertijd betekent vrijheid niet dat alles mag, maar dat je de kaders samen schept.

Vrijheid en commitment

Leefden Sartre en de Beauvoir in een tijd waarin ze hun vrijheid moesten bevechten, wij moeten juist knokken voor stabiliteit. Daarom is hun denken ook niet zomaar te vertalen naar onze tijd, stelt Simon Gusman. Hun poly-amoureuze relatie hadden was in die tijd een daad van verzet, maar waarschijnlijk zouden ze erg kritisch zijn op ons vluchtige hoppen van de ene naar de andere relatie. Want vrijheid gaat niet zonder commitment volgens beide denkers.

Zingeving zonder kaders

Hoe kunnen we ons verhouden tot een ander zonder hem of haar tot een ding te maken? Hoe kunnen we zin ervaren in een wereld waarin de traditionele kaders zijn verdwenen? En kunnen we het denken van Sartre en de Beauvoir over vrijheid en commitment ook toepassen op andere relaties dan de liefdesverhouding? Hierover gaat filosoof Simon Gusman in gesprek. Stel ook je eigen vragen!

Over de spreker

Simon Gusman is filosoof aan de Radboud Universiteit. In zijn onderzoek past hij inzichten uit het existentialisme toe op sociaal-culturele thema’s. Samen met Arjen Kleinherenbrink schreef hij Avonturen bestaan niet (2018) en recent verscheen Diep van buiten: De mens volgens Sartre.

Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.

Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.