22|09|12 Russische filosofie | Lezing en gesprek met politiek filosoof Evert van der Zweerde
Russische filosofie | Lezing en gesprek met politiek filosoof Evert van der Zweerde | Maandag 12 september 2022 | 20.00 - 21.30 uur | Collegezalencomplex, Radboud Universiteit
"Een actueel en zeer relevant thema, verzorgd door een erkend expert in deze materie, Evert van der Zweerde, die ook nog eens een prima en toegankelijke stijl van presentatie heeft. Ik vond het een geslaagde lezing." (uit een deelnemersevaluatie)
Aankondiging - Welke invloed heeft de Russische denktraditie op het huidige Rusland? Wie nu aan Rusland denkt, denk als snel aan de oorlog in Oekraïne, repressie en censuur van vrije media. Maar Rusland is desalniettemin ook het land van grote denkers als Dostojewski, Lenin, Tolstoj en Ilich. Wat kenmerkt deze rijke filosofische traditie? Wie zijn naast deze namen grote Russische denkers? Kom luisteren naar politiek filosoof en Ruslandkenner Evert van der Zweerde en verken de wereld van de Russische filosofie.
Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Denkend aan Rusland
Rusland is een ingewikkeld land met een ingewikkeld verhaal, waar op dit moment een donker hoofdstuk aan wordt toegevoegd met de oorlog in Oekraïne. Rusland is echter ook een land met een rijke filosofische traditie. Welke rol speelt filosofie in Rusland en is er zoiets als Russische filosofie? En wat kunnen we aan de hand daarvan leren over het Rusland van vandaag? Hierover gaf Evert van der Zweerde, politiek filosoof en ‘Ruslandkenner’ een lezing. Onlangs is hij teruggekomen van zijn tweeënveertigste reis naar het land en hij schreef er het recent uitgekomen boek Russian Political Philosophy. Anarchy, Authority, Autocracy over. Na de lezing ging programmamaker Pam Tönissen met hem in gesprek.
Een land dat te groot is
Van der Zweerde begon door erop te wijzen dat namen van schrijvers als Tolstoj en Dostojewski bij de meeste mensen bekend zullen zijn. Namen van filosofen als Solov’ev en Bakhtin kunnen echter op minder herkenning rekenen. De eersten zijn onmiskenbaar denkers, maar er is een onderscheid tussen Russische denkers en academische filosofen. Verder is het Russische verhaal inderdaad zeer complex, het is immers een enorm groot land: van Nijmegen naar Sint Petersburg is veel minder ver dan van Sint Petersburg naar de Zwarte Zee. Daarom is ieder zinnig verhaal over Rusland als geheel een enorme simplificatie. Het gaat hier om een gigantisch onderwerp met talloze namen, teksten, stromingen en debatten. Om iets zinnigs te zeggen over Russische filosofie, ben je al gauw gedwongen om je te beperken tot een zeer specifiek deelgebied zoals ‘de jonge Bakhtin.’
Religie en Politiek
Van der Zweerde wees op de drie centrale gebouwen in Moskou, die eigenlijk het verhaal van Rusland vertellen: de Basiliuskathedraal, het Kremlin en het mausoleum van Lenin. Hieruit spreekt de complexe machtsrelatie tussen religie en politiek die de grondtoon van veel van het Russische denken vormt. Het mausoleum van Lenin illustreert hoe de politiek denker Lenin zelf een soort heilige is geworden. Hij staat er nog altijd, letterlijk, op een voetstuk. Dit is vergelijkbar met de recent overleden Gorbatsjov: in het westen gevierd, in Rusland verguisd. De val van de Sovjetunie doet in het westen namelijk vooral denken aan de onafhankelijkheid van de Oost-Europese deelrepublieken. In Rusland zelf ervaart men het echter als een soort Brexit: een einde aan economische eenheid. De gehele economie en alles wat men had opgebouwd stortte in toen het centraal geleide Sovjetsysteem ineens uiteenviel. Je kunt terechte twijfels hebben bij dat systeem, maar voor de gewone mensen in de voormalige Sovjetunie was dit uiteenvallen een catastrofe. Tot op zekere hoogte is het dat nog steeds. De gedachte aan Lenin is daarom voor veel Russen “het enige dat ze nog hebben” aan nationale identiteit.
Filosofie in Rusland/Russische filosofie
Door te spreken over ‘Russische filosofie’ suggereer je de aanwezigheid van iets inherent Russisch. Door het aan te duiden als ‘filosofie in Rusland’ ontzeg je het juist een intrinsieke eigenheid. De ontwikkeling van de filosofie in Rusland is sterk verbonden aan het Russische politieke systeem. Er was veel censuur onder het Sovjetregime, en daarmee ook veel zelfcensuur. In de loop van de twintigste eeuw werd die censuur minder direct, maar bleef aanwezig. Daarnaast bestudeerde men in het westen, tot de val van de Muur, ofwel de filosofie van de Sovjetunie, ofwel die van auteurs die naar het westen gekomen waren. Tot het uiteenvallen van de Sovjetunie hadden westerse filosofen nauwelijks contact met Russische collega’s. Inmiddels is het ondenkbaar om met Russische filosofie bezig te zijn zonder met hen in contact te staan. Door de huidige situatie is dit alleen uiterst moeilijk geworden. Praktische problemen die na de val van de Sovjetunie waren verdwenen zijn nu terug van weggeweest.
Altijd politiek
Dit jaar is het honderd jaar geleden dat de “filosofenstoomboot” vertrok vanuit de haven van Petrograd met aan boord zo’n tweehonderd “ongewenste” intellectuelen die gedwongen werden te emigreren. Er worden veel conferenties georganiseerd om dit te memoreren en Russische collega’s hopen westerse collega’s daarbij te betrekken. Hierbij speelt zeker nu de vraag of wij daar wel of niet aan moeten meedoen. Meedoen zou de indruk wekken dat we doen alsof er niks aan de hand is, maar anderzijds zijn de mensen die aan zo’n conferentie deelnemen vaak juist de mensen die kritisch zijn op het systeem en die je juist wil steunen. Meedoen bevat dus enerzijds een impliciet instemmen, anderzijds de steun aan verzet. “In Rusland is politiek altijd aanwezig.”
Rusland en Europa
Door de eeuwen heen is er altijd veel uitwisseling van ideeën geweest tussen Rusland en Europa. Voltaire en Diderot onderhielden bijvoorbeeld contact met Catherina de Grote. In het post-Sovjettijdperk kwam dat weer terug. Er is echter een traditionele worsteling rond de relatie van Rusland met Europa. Is Rusland het ‘andere’ van Europa, of het ‘andere Europa’? Of misschien het ‘eigenlijke Europa’? Deze kwestie is begonnen met Pyotr Chaadayev (1794-1956) die vroeg: “Wat heeft Rusland eigenlijk bijgedragen aan de beschaving? Niets.” Daarmee bedoelde hij dat Rusland een tabula rasa was, dat het op eigen kracht kon proberen iets groots op gang te brengen. Die obsessie de wereld te veranderen werkt tot vandaag de dag door. Daarnaast speelt religie een dominante rol in het denken, zowel positief als negatief. Bij ons is de theologie over het algemeen losgekoppeld van de filosofie. In Rusland is dit nooit gebeurd: de vraag naar de verhouding tussen filosofie en christendom, en tussen het orthodoxe en de rest van het christendom is daar nog altijd zeer prominent.
Ideeën achter Poetin?
Er zijn genoeg Russische analytische filosofen die veelal in Amerikaanse tijdschriften publiceren. Dat is redelijk neutraal terrein. Echter, politieke, sociale of cultuurfilosofen kunnen niet om de politieke spanning die Rusland omringt, heen. Een deel van deze filosofen legt een sterke nadruk op eigenheid en de Russische samenleving. Zo is er in de hedendaagse constellatie een sterke spanning tussen een Russisch universeel messianisme met christelijke motieven, en een uitgesproken nationalisme. Dit laatste richt zich vooral sterk tegen de Amerikaanse hegemonie, wat sterk resoneert met wat er heerst onder de Russische bevolking. Eerder dan ideologisch gedreven te zijn, speelt Poetin in zijn realpolitik handig in op bestaande sentimenten onder de bevolking. Hij past stukjes voor hem bruikbare filosofie toe op zijn territoriale doelstellingen. Het idee van iemand als de denker Dugin als de ‘man achter Poetin’ is dan ook onjuist: “Ik denk dat Poetin achter Poetin staat.”
Door Pieter Theunissen
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.
Video
Podcast
Aankondiging
Welke invloed heeft de Russische denktraditie op het huidige Rusland? Wie nu aan Rusland denkt, denk als snel aan de oorlog in Oekraïne, repressie en censuur van vrije media. Maar Rusland is desalniettemin ook het land van grote denkers als Dostojewski, Lenin, Tolstoj en Ilich. Wat kenmerkt deze rijke filosofische traditie? Wie zijn naast deze namen grote Russische denkers? Kom luisteren naar politiek filosoof en Ruslandkenner Evert van der Zweerde en verken de wereld van de Russische filosofie.
Grote denkers
Dat Rusland vele grote denkers heeft voortgebracht is welbekend: schrijvers als Tolstoj en Dostojewski worden tot de grootste literaire schrijvers allertijden gerekend, en als het gaat over marxisme en anarchisme kun je niet om Lenin en Bakunin heen. Maar de Russische filosofische traditie gaat over zoveel meer dan alleen marxisme, anarchisme en welbekende literaire grootheden. Wat zijn de grote debatten in de Russische filosofie en welke stromingen en begrippen zijn eruit voortgekomen? Wie zijn bijvoorbeeld Vladimir Solov'ev, Alexander Herzen, en Pjotr Lavrov, en welke rol speelt hun gedachtengoed in Rusland?
Rusland en Europa
Russische filosofie heeft niet alleen Rusland vormgegeven, maar heeft ook haar stempel gedrukt op het Europese denken. Er is een lange lijst aan Russische denkers die naar Europa zijn getrokken, al dan niet om vervolging of censuur te ontlopen. Er zijn zelfs bekende Europese filosofen wiens Russische achtergrond voor velen een verassing is, zoals Isiah Berlin en Ayn Rand. Tegelijkertijd reisden sommige Europese denkers juist in tegenovergestelde richting om op Russische universiteiten in aanraking te komen met nieuwe ideeën. Deze mate van kruisbestuiving is al eeuwen onderwerp van debat onder Russische filosofen: moet Rusland Europees gedachtengoed omarmen, of zich er juist tegen afzetten?
Evert van der Zweerde wijst ons de weg door de Russische filosofie en haar historische en politieke context. Wat is de rol van de Russische filosofie in het verhaal van Rusland? In hoeverre heeft het Russisch denken Europese filosofie beïnvloedt? En kan de Russische filosofische traditie ons helpen om het Rusland van nu beter te begrijpen?
Over de spreker
Evert van der Zweerde is politiek filosoof aan de Radboud Universiteit. Hij is expert op het gebied van de Russische filosofie en Ruslandkenner. In zijn onderzoek staan de thema’s ideologie, civil society en democratie centraal. Hij is tevens een van de oprichters van het Democratisch Laboratorium.
Bekijk ook de video van de lezing van Evert van der Zweerde De man achter Putin.
Draag je Radboud Reflects een warm hart toe? Doneer dan via iDeal.
Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.