02|10|23 Doemdenkers en optimisten. Waar gaat het heen met ons? | Lezing en gesprek door geschiedfilosoof Eelco Runia en historicus Eleá de la Porte
Doemdenkers en optimisten. Waar gaat het heen met ons? | Lezing en gesprek door geschiedfilosoof Eelco Runia en historicus Eleá de la Porte | Maandag 2 oktober 2023 | 20.00 – 21.30 uur | LUX, Nijmegen | Radboud Reflects en Stichting Daendels
Aankondiging - De wereld gaat naar de knoppen, aldus de doemdenkers op de opiniepagina’s. Zij zien groeiende inkomenskloven, een opwarmende aarde en jongeren die steeds meer stress ervaren. Niks aan de hand, werpen de optimisten tegen: de wereld is nog nooit zo’n prettige plek geweest. En het wordt alleen maar beter. Hoe kunnen die twee visies naast elkaar bestaan? Kom en luister naar historicus Eleá de la Porte over het historische debat over vooruitgang en verval en naar filosoof Eelco Runia over welvarende samenlevingen die hun eigen vijand zijn. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Geschiedenis plegen, van achttiende eeuw tot A12
De wereld gaat naar de knoppen, aldus de doemdenkers op de opiniepagina’s. Zij zien groeiende inkomenskloven, een opwarmende aarde en jongeren die verweken tot snowflakes. Niks aan de hand, werpen de optimisten tegen: de wereld is nog nooit zo’n prettige plek geweest. En het wordt alleen maar beter. Hoe kunnen die twee visies naast elkaar bestaan?
In een volle zaal van LUX schenen historicus Eleá de la Porte en geschiedfilosoof Eelco Runia hun licht op die vraag. De la Porte vertelde over vooruitgangs- en neergangsdenkers in de achttiende eeuw, de periode waarnaar we onze eigen discussie kunnen terugleiden. Runia vloog het vraagstuk een stuk theoretischer aan. Hij zocht het antwoord op de vraag in de culturele evolutie.
Wij zijn verlicht
‘Elk tijdvak heeft een dominant verhaal, een plot,’ stelde ideeënhistoricus De la Porte. ‘Ons gevoel nu is dat we leven in een samenleving die modern is, technologisch ver ontwikkeld en specifieke idealen die daarbij horen. Voor ons, in Europa: democratie en mensenrechten.’ Om dit gevoel te onderbouwen zoeken we naar de wortels van die moderne samenleving. En die vinden we vaak in de achttiende eeuw, de tijd van de Verlichting. Denkers formuleerden toen moderne idealen, zoals de revolutionaire drieslag vrijheid, gelijkheid en broederschap. Wetenschappers ontleedden de natuur en ontdekten, bijvoorbeeld, een medicijn tegen de pokken.
Maar achttiende-eeuwers deden en dachten niet alleen moderne dingen, ze meenden zelf ook dat ze modern waren. ‘Verlicht’ noemden ze zichzelf. De achttiende-eeuwse Europeanen zagen hun eigen samenlevingen als de climax van een eeuwenlange ontwikkeling. Hun geschiedschrijvers vertelden over Romeinen en Grieken die de rede ontdekten, over een duistere dip in de middeleeuwen en over de nieuwe vlucht van de menselijke geest in de Renaissance. ‘En toen,’ vervolgde De la Porte, ‘belandden ze in de beste tijd tot dan toe: in die achttiende eeuw, in de Verlichte maatschappij. Met de belofte voor een nog betere toekomst.’
Weemoed naar de Gouden Eeuw
Maar niet alle achttiende-eeuwse schrijvers waren zo optimistisch. Zeker in Nederland waren er ook veel denkers die juist een trend van verval zagen. De schrijvers van zogenaamde spectators, tijdschriften met moralistische cultuurkritieken, meenden dat Nederlanders steeds decadenter, luier en onzedelijker werden. De bloeiperiode van de “gouden” zeventiende eeuw lag achter hen en ze keken er met weemoed naar terug.
De discussie tussen vooruitgangsoptimisten en neergangsdenkers was typisch achttiende-eeuws. Maar het is ook iets van nu, stelt De la Porte. ‘Ja er was strijd. Ja, vooruitgang moest telkens opnieuw worden gedefinieerd. Maar dit geldt ook voor onze eigen tijd. Nu gelden dezelfde vragen over verval, vooruitgang en vooral vooruitgang voor wie.’ Beter nog, volgens De la Porte is de discussie een erfenis uit de achttiende eeuw. ‘Het is een historisch bepaald verhaal dat we gewoon hebben overgenomen uit die Verlichting.’
Red Queen History
‘Waarom,’ vroeg Eelco Runia zich af, ‘maken we ons leven telkens opnieuw zo moeilijk?’ Dat is niet alleen iets van mensen nu, zo meende de geschiedfilosoof. Het is iets wat mensen altijd al hebben gedaan. Telkens als ze hun leven vergemakkelijkt hadden met technologieën of staatsvormen, gooiden ze alles weer overhoop om het zichzelf moeilijk te maken.
Volgens Runia moeten we die momenten – catastrofes noemt hij ze – vanuit de culturele evolutie duiden. Diersoorten maken af en toe grote, plotse veranderingen mee in hun ecosysteem waarna er allerlei genetische variaties ontstaan. In de natuur verdwijnen de variaties die niet passen vanzelf. Dat is selectiedruk. Maar de mens heeft de natuur getemd. Daardoor is er geen reden meer om variaties te ontwikkelen en de selectiedruk mist ook. Toch evolueren onze culturen, stelde Runia, net als diersoorten in de natuur. Beter nog: culturele evolutie is veel sneller dan die natuurlijke evolutie.
Hoe kan dat? Volgens Runia creëren wij, mensen, zelf uitdagende situaties. Voorbeelden van dit soort ‘catastrofes’ – radicale breuken, niet per se rampen – zijn de Franse Revolutie en de invoering van de euro. Samenlevingen nemen radicale besluiten die onomkeerbaar zijn. De leden ervan moeten zich wel naar de nieuwe, snel veranderende omgeving aanpassen. Dit leidt tot culturele variatie én selectiedruk. Van deze evolutionaire sprongen wordt het leven niet altijd beter, erkende Runia, maar wel uitdagender. Zonder de catastrofes verandert er weinig.
Wat moeten we hiermee?
De lezingen van De la Porte en Runia gingen van een verre achttiende eeuw naar hoge abstractie. Maar wat moeten we er nu mee? Een belangrijk discussiepunt in het interview was de vraag wie of wat verandering in de geschiedenis in gang zet. In meer theoretische termen: waar zit de agency – handelingsruimte – die een periode en samenleving vormen? Voor veel achttiende-eeuwers, vertelde De la Porte, was het verval van Nederland niet onomkeerbaar. De dreiging van verval kon ook een motivator zijn om in actie te komen en weer de stijgende lijn te vinden. In Nederland motiveerde dit de patriotten om de Bataafse Revolutie te ontketenen.
In Runia’s visie zijn verval en vooruitgang onbreekbaar met elkaar verbonden. We zijn gedoemd om catastrofen over onszelf te blijven afroepen. We kunnen simpelweg niet anders. En als we geschiedenis ‘plegen’, zo stelde hij, weten we vaak niet wat er van komt en waarom we het doen. Pas achteraf bedenken we verhalen om de historische daad te verklaren.
Maar wat moet je daarmee als individu? Runia heeft zich aangesloten bij Extinction Rebellion. Hij is inmiddels al eens door agenten van de A12 naar en een arrestatiebus gesjouwd. Waarom doet hij dat? ‘Ik ervaar het niet als de toekomst maken. Het is een wanhoopspoging om te kijken of we nog iets kunnen keren.’
Verslag door Adriaan Duiveman | Foto's door Pepijn van Manen
Video
Podcast
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.
Aankondiging
De wereld gaat naar de knoppen, aldus de doemdenkers op de opiniepagina’s. Zij zien groeiende inkomenskloven, een opwarmende aarde en jongeren die steeds meer stress ervaren. Niks aan de hand, werpen de optimisten tegen: de wereld is nog nooit zo’n prettige plek geweest. En het wordt alleen maar beter. Hoe kunnen die twee visies naast elkaar bestaan? Kom en luister naar historicus Eleá de la Porte over het historische debat over vooruitgang en verval en naar filosoof Eelco Runia over welvarende samenlevingen die hun eigen vijand zijn.
Red Queen History
Voor Nederlanders was het leven nog nooit zo makkelijk. Robots stofzuigen onze huizen, eten plukken we van de supermarktschappen en met een veeg over je telefoonscherm heb je toegang tot kennis. Toch zijn we niet gelukkig, observeert geschiedfilosoof Eelco Runia. Hoe kan dat?
Runia werkt aan een theorie over wat hij de Red Queen History noemt: het feit dat we onze levens technologisch vergemakkelijken, maar onze levens niet gemakkelijker voelen. Waarom kunnen we niet op onze lauweren rusten, vraagt hij zich af. Zijn antwoord: we maken onze eigen levens expres moeilijk. Want alleen dan kan een samenleving zich ontwikkelen en daardoor voortbestaan.
De achttiende eeuw als spiegel
Historicus Eleá de la Porte laat zien dat de discussie over vooruitgang of verval al twee eeuwen oud is. Ook in de achttiende eeuw hadden de inwoners van Nederland het idee dat ze in een tijd van neergang leefden. De ‘gouden’ zeventiende eeuw was achter de rug, het leek slechter te gaan met de Nederlandse handel en de een na de andere ramp trof de Republiek. Tegelijkertijd waren er ook optimisten. Die zagen vooral nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen, steeds slimmere filosofen en steeds creatievere kunstenaars. Ja, hun eigen eeuw, zo stelden ze, was de eeuw van de Verlichting.
De la Porte laat zien dat doemdenkers en optimisten één ding delen: ze observeren een lijn in de geschiedenis. Het enige verschil is de richting waarin ze die lijn zien gaan. Maar bestaat die lijn in de tijd wel? En als die lijn bestaat, waar leidt deze nu heen?
Eleá de la Porte geeft een lezing over het debat over vooruitgang en verval in de achttiende eeuw. Daarna zet Eelco Runia zijn Red Queen History uiteen. Onder leiding van historicus en programmamaker Adriaan Duiveman gaan de sprekers vervolgens in gesprek over de vraag waar het heen gaat met ons.
Dit programma werd mede mogelijk gemaakt door Stichting Daendels.
Over de sprekers
Eelco Runia is historicus, psycholoog en filosoof. Hij werkte aan de Rijksuniversiteit Groningen en is nu onafhankelijk publicist voor, onder andere, De Groene Amsterdammer en NRC. Zijn werk in de geschiedfilosofie wordt wereldwijd geroemd.
Eleá de la Porte is historicus aan de Radboud Universiteit. Ze onderzoekt hoe achttiende-eeuwse Nederlanders zochten naar een lijn in de geschiedenis.
Wil je op de hoogte blijven van de activiteiten van Radboud Reflects? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief. Wil je verder denken over ethische vragen die spelen in jouw organisatie? Bekijk Radboud Reflects Professional – Ethische verdieping voor organisaties.
Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.