05|06|23 Straffen en emotie | Lezing en gesprek met jurist Ruben Aksay en historicus Elwin Hofman
Straffen en emotie | Lezing en gesprek met jurist Ruben Aksay en historicus Elwin Hofman | Maandag 5 juni 2023 | 20.00 – 21.30 uur | Collegezalencomplex, Radboud Universiteit | Radboud Reflects en Faculteit der Rechtsgeleerdheid
Aankondiging - Het Nederlandse strafrecht is aan het verharden: er worden steeds vaker zware straffen opgelegd. Ondanks tegengeluiden uit wetenschappelijke hoek, kunnen strenge straffen rekenen op steun onder grote delen van de bevolking. Onrecht moet immers met gelijke munt terugbetaald worden, is het sentiment. Iemand willen straffen voor crimineel gedrag lijkt dus niet per se wetenschappelijk onderbouwd, maar wel emotioneel bevredigend. Hoe rationeel is deze aanpak? Als emoties een grotere rol spelen, hoe rechtvaardig is ons rechtssysteem dan? En hoe kunnen we deze trend verklaren vanuit de geschiedenis van het strafrecht? Kom luisteren naar jurist Ruben Aksay en historicus Elwin Hofman en ontdek waar straffen en emotie elkaar raken.
Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Straffen en emotie: De verharding van het strafrecht in Nederland
Nederland heeft een van de strengste rechtssystemen van Europa. Zeker de laatste jaren is het strafrecht aan het veranderen. Een van de redenen is het idee dat een harde aanpak van criminaliteit de samenleving veiliger maakt. De wetenschap zegt echter juist van niet. Hoe rationeel is die strenge aanpak? Elwin Hofman, Universitair docent Cultuurgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht nam de luisteraars mee terug in de tijd om de rol tussen strafrecht en emotie sinds de 17e eeuw te onderzoeken. Daaropvolgend gaf onderzoeker en docent Strafrecht en criminologie aan de Radboud Universiteit Ruben Aksay een korte lezing over de rol van emotie in het Nederlandse strafrecht op dit moment.
Hofman begint met een aantal vragen. Wordt het strafrecht harder? Komt dat door emoties? En moeten we proberen die emotie uit het strafrecht te bannen? ‘Ik zal pogen deze vragen vanuit historisch perspectief te beantwoorden, daarvoor moeten we uitzoomen naar een lange geschiedenis van het strafrecht: Het is 9 oktober 1790. In de kelder van een statig herenhuis in Antwerpen wordt een Nederlands koppel dood aangetroffen. Hun buurman werd, na herhaaldelijke martelingen door de rechter veroordeeld tot de dood door middel van radbraken, ondanks het gebrek aan sluitend bewijs. ‘Na mijn verhaal zal ik terugkomen op deze casus om de rol van emotie daarin te analyseren.’
Doordrenkt van emoties
Het bestaande idee dat rechters puur rationeel handelen blijkt in de praktijk bijna nooit het geval. Volgens Hofman kunnen we rechtspraak beter voorstellen als emotionele arena. ‘Het rechtssysteem is doordrenkt van emotie in elke fase. Denk aan de wetgevers. Zij maken wetten met een bepaald doel, wat vaak ook emotioneel is.’ Zo benoemde hij de angst voor criminaliteit, of medelijden met bepaalde groepen. Deze emoties leiden tot zwaardere of lichtere straffen. Ook in het proces zelf komen emoties aan bod. Advocaten spelen in op gevoel. Dit is bij uitstek het geval bij juryrechtspraak. Ook de emoties van de daders spelen een rol. Ook of verdachten spijt tonen of niet, kan invloed hebben op de uitspraak, en dus hun straf. ‘Zo kan ik nog wel even doorgaan. Emoties zijn alomaanwezig in het strafrecht.’
De betekenis van angst
‘Mijn tweede vraag was of we banger zijn geworden. Als historicus is dat moeilijk om te zeggen. Emoties veranderen over tijd ook van aard. Angst bij mensen is nu anders dan honderd jaar geleden, we beleven het op andere manieren.’ Hofman legde uit dat emoties biocultureel zijn. Onze cultuur, opvoeding en gewoontes beïnvloeden onze emoties.
‘Dit zien we ook in de geschiedenis. Zo was in de 17e eeuw eer heel belangrijk. Destijds was het de belangrijkste emotie, en daarom bestonden er eerstraffen, zoals op het schavot staan.’
Opkomst van medelijden
In tegenstelling tot vandaag speelde empathie tot de 18e eeuw juist helemaal geen rol. ‘Denkers in de verlichting zoals Adam Smith en David Hume kwamen met het nieuwe idee dat sentiment nodig was om de rede in toom te houden en kille berekendheid te voorkomen. De intellectuele beweging van de 18e eeuw leidde tot ander gedrag in de praktijk. Mensen gingen medeleven voelen. Ze begonnen te walgen van publiekelijke terechtstelling.’ Daarmee kwam ook het idee van mensenrechten op. Lichamelijke integriteit moest gewaarborgd worden, lijf- en doodstraffen werden beperkt. ‘Dat brengt ons terug bij de casus. Er was destijds geen overvloed aan emoties in het strafrecht, maar juist een tekort daaraan.’
Emotie speelt dus een onmiskenbare rol in het strafrecht, dat leidt niet direct tot meer of minder straf en het is moeilijk te bepalen of dat nu goed of slecht is. Voor die emotionele kant is echter wel erkenning nodig. ‘Alleen op die manier kunnen veiligheid, genoegdoening en bovenal gevoel van rechtvaardigheid gewaarborgd worden,’ sluit Hofman af.
Punitief populisme
Aksay maakt de sprong terug naar de tegenwoordige tijd. Hij erkent dat het Nederlandse strafrecht aan het verharden is. Er is vanuit de samenleving een roep om zwaardere straffen. Hij legt uit dat er momenteel een trend is, genaamd punitief populisme: een aantal vooroordelen en geëmotioneerde overtuigingen over strafrecht. Voorbeelden daarvan zijn “criminelen kiezen voor misdaad”, “slachtoffers willen wraak en strenge straffen”, “aandacht voor de verdachte is ook meteen minachting voor het slachtoffer”. Deze ideeën zijn helemaal niet altijd waar, maar leiden wel tot verharding van het strafrecht.
Emotionele invloed
Vervolgens spreekt Aksay over hoe emoties uit de samenleving het strafrecht beïnvloeden. Als misstanden worden uitgelicht in de media, roept dat woede en angst op. ‘De media hebben een onmisbare rol wat betreft het onthullen van misstanden, maar de kanttekening is dat emotienieuws ten koste kan gaan van objectief inhoudelijke berichtgeving.’ Dit kan de grondslag zijn voor niet-rationeel beleid, bijvoorbeeld door een veiligheidsgevoel te willen creëren. Onder mensen met toonaangevende functies kan ook de angst ontstaan om kritisch te zijn op strenge straffen, als ze vervolgens weggezet worden als ‘tegen het slachtoffer’.
Ruimte voor gevoel
Omdat emoties onbetwistbaar het rechtsproces beïnvloeden, moeten er een zinvolle plek aan gegeven worden, maar dat blijkt in de praktijk lastig. ‘Het strafproces is van oudsher rationeel. Het doel is het vinden van de waarheid, het is de rol van de rechter dat rationeel te onderzoeken. Daarom is de ruimte voor emoties in het strafrecht moeilijk te duiden.’ Toch moet die ruimte er zijn, vindt Aksay. ‘Wat als een verdachte onschuldig verklaard wordt? Het slachtoffer wordt dan als het ware voor een tweede keer slachtoffer door de vrijspraak, dat is pijnlijk.’ In dat geval kan rekening gehouden worden met emoties, bijvoorbeeld in de vorm van twee zittingen: een voor de schuldvraag, een voor de strafoplegging. Ook in de sfeer van strafdoelen is er ruimte. ‘We maken onderscheid tussen drie doelen: vergelding, generale preventie en speciale preventie. Er is geen hiërarchie in de strafdoelen, de rechter krijgt zelf ruimte een bepaald doel voorop te zetten.’ Als de misdaad zeer ernstig is, kan vergelding bij de rechter de boventoon krijgen. Dit laat zien dat straffen een kwestie van maatwerk is, en dat rationeel denken, beïnvloed wordt door gevoelens. ‘Die gevoelens moeten expliciet gemaakt worden, zodat ze niet impliciet de rechtspraak beïnvloeden.’
Verslag door Simone Vlug | Foto's door Ted van Aanholt
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.
Video
Aankondiging
Het Nederlandse strafrecht is aan het verharden: er worden steeds vaker zware straffen opgelegd. Ondanks tegengeluiden uit wetenschappelijke hoek, kunnen strenge straffen rekenen op steun onder grote delen van de bevolking. Onrecht moet immers met gelijke munt terugbetaald worden, is het sentiment. Iemand willen straffen voor crimineel gedrag lijkt dus niet per se wetenschappelijk onderbouwd, maar wel emotioneel bevredigend. Hoe rationeel is deze aanpak? Als emoties een grotere rol spelen, hoe rechtvaardig is ons rechtssysteem dan? En hoe kunnen we deze trend verklaren vanuit de geschiedenis van het strafrecht?
Kom luisteren naar jurist Ruben Aksay en historicus Elwin Hofman en ontdek waar straffen en emotie elkaar raken.
Strenger straffen
De afgelopen jaren heeft het huidige kabinet het Nederlandse strafrecht steeds strenger gemaakt. Voorwaardelijke straffen bij zware misdrijven zijn grotendeels afgeschaft, straffen voor tal van delicten zijn fors verhoogd en levenslange gevangenisstraf wordt steeds vaker opgelegd. In juni vorig jaar stemde de Tweede kamer voor een wetsvoorstel om de maximale straf voor doodslag te verhogen van 15 naar 25 jaar cel. Deze aanpak wordt door verschillende politieke partijen aangehaald als hét middel om de samenleving veiliger te maken. Tegelijkertijd wijst breed wetenschappelijk onderzoek uit dat strenger straffen niet effectief is om criminaliteit tegen te gaan. Het zou juist de kans vergroten dat veroordeelden opnieuw de fout in gaan.
De emotionele onderbuik
Ondanks kritische geluiden kan de verharding van het strafrecht ook op steun rekenen. Het voelt voor veel mensen nu eenmaal onrechtvaardig om een crimineel een taakstraf op te leggen. De emotionele onderbuik wil ook wat.
Kom en denk mee met jurist Ruben Aksay en historicus Elwin Hofman over de rol van emotie als het gaat om de verharding van het strafrecht. Hoe groot is deze rol, en is deze groter of juist kleiner geworden als we naar de geschiedenis van het strafrecht kijken? Waarom hebben we het nauwelijks over emotie, maar rationaliseren we strenger straffen liever? En zou een rechtssysteem zonder emotionele kant wenselijk zijn?
Over de sprekers
Ruben Aksay is onderzoeker en docent Strafrecht en criminologie aan de Radboud Universiteit. In zijn onderzoek richt hij zich op het bestaansrecht van sancties vanuit een filosofische invalshoek en op legitimering van straffen. Hiernaast was hij tot voor kort coördinator van het Juridisch Spreekuur voor Gedetineerden.
Elwin Hofman is universitair docent Cultuurgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht. Zijn onderzoek betreft de culturele en sociale geschiedenis van Europa vanaf de achttiende eeuw, met een speciale focus op misdaad, emoties, seksualiteit, eigenheid en psychologie. Zijn huidige onderzoeksproject, InterPsy, richt zich op de culturele geschiedenis van criminele ondervraging en de verspreiding van psychologische kennis.
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.
Draag je Radboud Reflects een warm hart toe? Doneer dan via iDeal.
Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.