06|03|23 Hongersnood: slachtoffers en daders | Lezing en gesprek met cultuurwetenschapper Charley Boerman, historicus Anne van Mourik en ontwikkelingshulponderzoeker Willem Elbers
Hongersnood: slachtoffers en daders | Lezing en gesprek met cultuurwetenschapper Charley Boerman, historicus Anne van Mourik en ontwikkelingshulponderzoeker Willem Elbers | Maandag 6 maart 2023| 20.00 - 21.30 uur | LUX, Nijmegen | Radboud Reflects en NWA-project Heritages of Hunger
Aankondiging - Honger in de Hoorn van Afrika, de Oekraïense Holomodor, of de Duitse Hongerwinter. Hongersnoden met miljoenen slachtoffers zijn van alle tijden. Natuurrampen kunnen misoogsten veroorzaken, maar hongersnoden zijn altijd vermengd met politiek: wanbeleid, oorlog of economische ongelijkheid. Kun je dan ook spreken van daders bij hongersnoden? Is het een vorm van geweld? En wat betekent dat voor ons? Terwijl Nederlanders gemiddeld 34 kilo voedsel per jaar weggooien lijden 20 miljoen inwoners van de Hoorn van Afrika honger. Wat is onze verantwoordelijkheid? Kom en luister naar cultuurwetenschapper Charley Boerman, historicus Anne van Mourik en ontwikkelingshulponderzoeker Willem Elbers en leer wie de slachtoffers en daders van hongersnoden in het heden en het verleden zijn. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Een hongersnood kent slachtoffers én daders
Een hongersnood maakt slachtoffers. We zien hun tere, broze lichamen in tv-programma’s, kranten en de commercials van goede doelen. Maar wie buiten beeld blijven, zijn de daders. Dat betoogden de drie sprekers in LUX op maandagavond 6 maart 2023. Hongersnood is namelijk niet een onvoorkomelijke natuurramp, zo zeiden ze. Het is geweld.
In dit programma van Radboud Reflects en het NWA-project Heritages of Hunger gaven cultuurwetenschapper Charley Boerman, historicus Anne van Mourik en ontwikkelingshulponderzoeker Willem Elbers elk een korte lezing. Daarna gingen ze met elkaar en de zaal in gesprek onder leiding van ethicus Marcel Becker.
Herinneringen aan de Holodomor
Boerman sprak over haar onderzoek naar de herinneringscultuur rond de Holodomor, een hongersnood in Oekraïne in 1932 en 1933. Herinneringscultuur, zo verduidelijkte Boerman, gaat niet om individuele personen die zich gebeurtenissen in hun leven herinneren. Het gaat om de ‘circulatie’ van herinneringen in een samenleving.
De Holodomor was geen natuurramp. De hongersnood ontstond onder Stalins bewind over Oekraïene en wordt door historici verklaard door zijn vijfjarenplan. Graanquota, collectivering van boerderijen en het deporteren van herenboeren decimeerde de Oekraïense voedselvoorraad. Maar was het meer dan alleen mismanagement? Er zijn ook aanwijzingen dat het uithongeren van Oekraïne bewust beleid was van Stalin.
Recent heeft de Europese Unie de Holodomor dan ook erkend als genocide. Waarom nu pas? De erkenning van de genocide, stelde Boerman, gaat eigenlijk meer over het heden dan over het verleden. Al voor de oorlog met Rusland verwezen Oekraïense politici naar de Holodomor wanneer ze zich wilden afzetten van het buurland. En nu de oorlog is uitgebroken, zo toonde Boerman, wordt de hongersnood vergeleken met de huidige Russische agressie. Zo plaatste het Oekraïense Holodomormuseum afbeeldingen op sociale media waarop het foto’s van de slachtoffers uit Bachmoet naast foto’s van slachtoffers van de Holodomor plaatst.
Op deze manier wordt het verleden gebruikt om het heden te begrijpen. Maar het werkt ook andersom, zo betoogde Boerman: door het heden krijgt het verleden een nieuwe betekenis. In de fotocollages wordt de hongersnood gelinkt aan Russisch geweld.
Daders worden slachtoffers
Historicus Anne van Mourik begon haar lezing met een theoretische vraag: wat geldt als geweld? Van Mourik presenteerde het antwoord van socioloog Siniša Malešević. Die stelt dat geweld niet per se één gebeurtenis is en dat geweld evenmin wordt bepaald door intentie. In plaats daarvan is geweld een ‘sociaal proces’ dat over langere tijd plaatsvindt. Daders hoeven niet per se de intentie te hebben om slachtoffers geweld aan te doen, want nalatigheid om leed te voorkomen, maakt je ook verantwoordelijk.
Met die definitie kijkt Van Mourik naar een hongersnood die weinig bekend is in Nederland: de voedseltekorten in Duitsland van 1945 tot 1947. Na het einde van de Tweede Wereldoorlog raakten Duitsers ernstig ondervoed. De geallieerden gaven wel rantsoenen, maar niet met enthousiasme. Veel Duitsers kregen net 1000 calorieën per dag binnen. Is dit geweld? Van Mourik: ‘Volgens de werkdefinitie wel.’
Toch ligt deze conclusie gevoelig onder hedendaagse, Duitse historici, zo merkte Van Mourik op een congres in Duitsland. Toen ze het daar had over het geweld van de hongersnood, hadden haar Duitse vakgenoten moeite met dat label. Immers, anders dan Herbert Backe’s Hongerplan van 1941 – waarin Duitsers doelbewust Slavische volkeren wilden uithongeren – was het niet de bedoeling van de geallieerden om de Duitsers te ondervoeden. En hoe konden de daders van de Holocaust überhaupt opeens zelf slachtoffers zijn van geweld?
Oorzaken hedendaagse hongersnoden
De laatste spreker, ontwikkelingshulponderzoeker Willem Elbers, vertelde over de huidige hongersnoden in Afrika. Drie grote factoren verklaren de voedseltekorten op delen van dit continent. De eerste, betoogde Elbers, is achtergebleven plattelandsontwikkeling. Keuterboeren zonder veredelde zaden, infrastructuur, toegang tot markten en technische hulpmiddelen raken in de problemen bij slechte, extreme weersomstandigheden.
De tweede factor, vervolgde Elbers, is klimaatverandering. Door de opwarming van de aarde neemt de frequentie van die extreme weersituaties alleen maar toe. En dit leidt tot meer misoogsten. Elbers derde en laatste factor is gewapend conflict. Niet alleen belemmert oorlog de distributie en het oogsten van voedsel. Vluchtelingen die de oorlog ontsnappen lijden ook vaak honger. In vluchtelingenkampen is er altijd te weinig voedsel en het voedsel dat er is, is kwalitatief slecht.
Volgens Elbers is het Westen deels verantwoordelijk voor hongersnoden in Afrika. Koloniale grenzen, getekend door het Westen, creëerden politiek instabiele staten. Westerse landen steunden na de dekolonisatie de dictatoriale regimes. En door hun uitstoot van broeikasgassen droegen Westerse landen significant meer bij aan de klimaatverandering dan de delen van Afrika die nu hard worden geraakt.
Niemand haalt de trekker over
Een hongerdood is niet spectaculair, benadrukte Van Mourik in het gesprek. Ondervoeding mist bominslagen en geweerschoten. ‘Er is niemand die de trekker overhaalt,’ analyseerde ook Boerman. ‘De dader van een hongersnood is fysiek afwezig.’
Elbers zag dat ook in de commercials en advertenties van westerse hulporganisaties. ‘Daar is een frame van slachtoffer-slachtofferhelper, niet een van slachtoffer-dader. In het huidige debat mist dat perspectief.’ De economische verhoudingen tussen het Westen en het Globale Zuiden zijn scheef, betoogde Elbers. Die los je niet op met voedselhulp. De onderliggende problemen, zei Elbers, moet je structureel aanpakken als je de Afrikaanse voedseltekorten wil opheffen.
Maar, zo vroeg ethicus Becker, wat is nu de meerwaarde van het label ‘geweld’ voor ons gesprek over hongersnoden? De term maakt iets zichtbaar, stelde Boerman: dat er groepen zijn die verantwoordelijkheid dragen. ‘Er is genoeg voedsel voor alle mensen op de wereld,’ merkte Boerman op, ‘maar het gaat om de distributie.’ Hongersnoden laten bestaan is een keuze.
Door Adriaan Duiveman
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.
Video
Podcast
Aankondiging
Honger in de Hoorn van Afrika, de Oekraïense Holomodor, of de Duitse Hongerwinter. Hongersnoden met miljoenen slachtoffers zijn van alle tijden. Natuurrampen kunnen misoogsten veroorzaken, maar hongersnoden zijn altijd vermengd met politiek: wanbeleid, oorlog of economische ongelijkheid. Kun je dan ook spreken van daders bij hongersnoden? Is het een vorm van geweld? En wat betekent dat voor ons? Terwijl Nederlanders gemiddeld 34 kilo voedsel per jaar weggooien lijden 20 miljoen inwoners van de Hoorn van Afrika honger. Wat is onze verantwoordelijkheid? Kom en luister naar cultuurwetenschapper Charley Boerman, historicus Anne van Mourik en ontwikkelingshulponderzoeker Willem Elbers en leer wie de slachtoffers en daders van hongersnoden in het heden en het verleden zijn.
Hongersnood als geweld
De oorlog in Oekraïne, de graanschuur van de wereld, heeft grote invloed op de wereldvoedselvoorziening. De productie van graan ligt stil en de prijzen worden opgestuwd, met als gevolg dat de armste landen het hardst getroffen worden. Doet Rusland hier vele landen geweld aan door hongersnoden mede te veroorzaken?
Deze vorm van geweld is voor Oekraïne niet vreemd. In 1932 en 1933 leden de Oekraïners ook onder een hongersnood, de Holodomor, letterlijk vertaald ‘het vermoorden door honger’. De miljoenen Oekraïners die stierven waren namelijk het gevolg van Sovjetbeleid. Graan werd door de Sovjetunie weggevoerd naar Rusland terwijl er te weinig overbleef in Oekraïne. De Europese Unie heeft de Holodomor afgelopen december officieel erkend als genocide.
Van verleden naar heden
Cultuurwetenschapper Charley Boerman vertelt over de Holodomor en de hedendaagse omgang daarmee, zowel aan Oekraïense als Russische zijde. Historicus Anne van Mourik analyseert de complexe geschiedenis van de Duitse Hongerwinter van 1945, toen daders zelf slachtoffers werden. Ontwikkelingshulponderzoeker Willem Elbers, ten slotte, presenteert drie oorzaken van hedendaagse hongersnoden.
Na de lezingen gaan de sprekers met elkaar in gesprek over de vraag wat we kunnen leren van de hongernoden uit het verleden om een oplossing te vinden voor de huidige hongersnoden.
Over de sprekers
Charley Boerman is cultuurwetenschapper aan de Radboud Universiteit. Ze onderzoekt de herinneringscultuur rond historische hongersnoden, waaronder de Holodomor.
Anne van Mourik is historica en verbonden aan het NIOD. Zij onderzoekt hoe Duitsland omgaat met zijn hongersnoodverleden, waaronder de Duitse hongersnood na de Tweede Wereldoorlog.
Willem Elbers is onderzoeker en docent in de ontwikkelingsstudies van de Radboud Universiteit.
Marcel Becker is ethicus. Hij leidt het gesprek.
Draag je Radboud Reflects een warm hart toe? Doneer dan via iDeal.
Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.