13|03|23 Roald Dahl hertaald: voortschrijdend inzicht? | Lezing en gesprek door neerlandici Lotte Jensen en Roel Smeets
Roald Dahl hertaald: voortschrijdend inzicht? | Lezing en gesprek door neerlandici Lotte Jensen en Roel Smeets |
Maandag 13 maart 2023 | 20.00 - 21.30 uur | LUX, Nijmegen
"Interessant, gaf veel invalshoeken voor dergelijke discussies. Het had zeker meerwaarde dat de sprekers het onderwerp allebei van een (totaal) andere kant benaderden en tot andere conclusies kwamen." (uit een deelnemersevaluatie)
Aankondiging - Caspar Slok uit Sjakie en de Chocoladefabriek is niet langer ‘dik’, maar ‘enorm’. Dit is een van de vele aanpassingen die de Britse uitgever Puffin deed in de kinderboeken van Roald Dahl. Door woorden en passages aan te passen, zo stelde de uitgever, kan iedereen weer genieten van Dahls avonturen. Zonder aanstoot te nemen aan stereotyperingen die niet meer van deze tijd zijn. Kan een geliefde roman achterhaald zijn? En hoe moeten we daar dan mee omgaan? Kom en luister naar neerlandicus Lotte Jensen over het hertalen van kinderboeken en neerlandicus Roel Smeets over stereotypen in de literatuur. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Het tweede leven van een roman vereist aanpassingen
Caspar Slok uit Sjakie en de Chocoladefabriek is niet langer ‘dik’, maar ‘enorm’. Dit is een van de vele aanpassingen die de Britse uitgever Puffin deed in de kinderboeken van Roald Dahl. Door woorden en passages aan te passen, zo stelde de uitgever, kan iedereen weer genieten van Dahls avonturen. Zonder aanstoot te nemen aan stereotyperingen die niet meer van deze tijd zijn. Kan een geliefde roman achterhaald zijn? En hoe moeten we daar dan mee omgaan? In een volle theaterzaal in Lux spraken neerlandici Lotte Jensen en Roel Smeets over kinderliteratuur en de stereotypen in fictie. Filosoof Nort Vlemmix leidde het gesprek.
Historie én heden recht doen
Neerlandicus Jensen begon haar lezing met een greep uit haar eigen kinderboekenkast. Als jonge Deense in Nederland verslond ze de kinderboeken Spørge Jørgen, Lille Sorte Sambo (De kleine zwarte Sambo), Pipi Langkous in Taka-Tukaland en Roald Dahls Het wonderlijk verhaal van Hendrik Meier. Van dat rijtje zijn inmiddels Pipi Langkous en Sambo in opspraak geraakt. Pipi vanwege het gebruik van het n-woord en Sambo vanwege de karikaturale verbeelding van zwarte mensen.
Als neerlandicus en historisch letterkundige is Jensen gefascineerd door die discussies. Ze draaien om één vraag, zo stelt ze: ‘Moet je historische boeken aanpassen naar de normen van de huidige tijd? En hoe ver moet je daarin gaan?’ Jensen beschreef de verschillende manieren waarop we boeken aanpassen om ze geschikt te maken voor nieuwe generaties. Manieren, zo vertelde ze, waarop je ‘recht kan doen aan zowel de historiciteit van de tekst als de gevoeligheden van bepaalde groepen’.
Sambo werd Rajani
In een stoomcursus editiegeschiedenis somde Jensen de verschillende vormen op: kritische edities, hertalingen, vertalingen, maar ook bewerkingen voor film en televisie. Elke uitgave van een boek die niet het origineel is, zal iets met de taal of het verhaal doen om een roman een tweede leven te geven.
Aan de hand van Pipi Langkous en de Kleine Zwarte Sambo illustreert Jensen hoe ook kinderboeken zo, door de tijd heen, veranderen. Pipi Langkous in Taka-Tukaland was eigenlijk een heel antiracistisch verhaal, maar het gebruik van het n-woord schepte een andere indruk. Met toestemming van de dochter van Astrid Lindggren werd het daarom vervangen. De kleine zwarte Sambo werd in een latere Engelse editie een Indisch jongetje, Rajani. Ondertussen bleef in een recente uitgave in de Nederlandse prentenboekenreeks Gouden Boekjes het verhaal en de illustraties onveranderd. ‘Het is allemaal niet eenvoudig,’ concludeert Jensen, ‘met al die vormen en tussenmaten: edities, vertalingen, hertalingen en bewerkingen.’
De neerlandicus liet zien dat aanpassingen in boeken altijd plaatsvonden en dat ze zelfs essentieel zijn. Wel pleitte ze ervoor om de wijzigingen inzichtelijk te maken met een voor- of nawoord. Daarnaast moesten oudere edities goed geconserveerd worden voor de historisch letterkundigen. Deze literatuurwetenschappers, zo stelde ze, kunnen door die ingrepen in boeken in kaart brengen hoe onze normen en waarden verschuiven.
Computer telt de zichtbaarheid
Roel Smeets probeert in zijn onderzoek exact datgene te doen: de verschuiving van normen en waarden in kaart brengen in romans. De neerlandicus programmeert computerscripts die duizenden literaire teksten doorploegen op zoek naar patronen. Smeets noemt zichzelf een ‘socioloog van de Nederlandse literaire wereld’. Met zijn programma’s traceert hij allerlei aspecten van romanpersonages: geslacht, leeftijd, opleidingsniveau, beroep en etnische achtergrond. Vervolgens kijkt hij in welke mate de literaire wereld overeenkomt met de échte sociale wereld.
Smeets keek eerst naar de zichtbaarheid van bepaalde groepen in romans. Welke personages voeren de schrijvers überhaupt op? Als het om de man-vrouwverhouding gaat, dan is er tussen de jaren zestig en de jaren tien weinig veranderd, zo blijkt uit zijn onderzoek. Ongeveer 60% van de personages was man, 40% was vrouw. Verder domineert één type personage: de hoogopgeleide, oudere, witte man. De gemiddelde leeftijd van deze personages ligt rond de veertig. ‘Niet toevallig dezelfde leeftijd als de gemiddelde auteur,’ merkte Smeets op.
Huisvrouw, docent en sekswerker
Vervolgens ging Smeets de tweede vraag van zijn onderzoek: wanneer verschillende sociale groepen zichtbaar zijn, hoe worden ze dan beschreven? In de woorden waarmee mannen en vrouwen werden getypeerd blijken verrassende stereotypen te zitten. Bijvoorbeeld in de verdeling van beroepen: de mannelijke personages zijn vaak kunstenaar, journalist en ondernemer, terwijl de vrouwelijke personages vaak huisvrouw, docent en sekswerker zijn.
Is het erg dat er zulke beelden bestaan in de fictionele wereld? Smeets legde uit dat personages groepen in de werkelijkheid representeren. Representatie betekent ‘in de plaats treden’. Een mannelijke personage met een bepaalde migratieachtergrond, vertelde de neerlandicus, vertegenwoordigt in een roman dus ook de groep ‘mannen met die migratieachtergrond’. En als de representatie te eendimensionaal is, dan wordt het een stereotype.
Schrijvers kunnen met die stereotypen spelen. Ze kunnen ze omdraaien, bespotten en bevragen. Maar ze kunnen ze ook bevestigen. En daarin draagt de schrijver, aldus Smeets, wel een verantwoordelijkheid. Literatuur, zo betoogde hij, is namelijk ook werkelijkheidsvormend. We begrijpen de wereld in de categorieën, verhalen en beelden die onze cultuur ons aangeeft. En daarmee vormt die cultuur ook ons handelen. Fictie spiegelt niet alleen de realiteit, concludeerde Smeets, maar maakt die realiteit ook.
Van brave tot diverse kinderen
Onder leiding van filosoof Nort Vlemmix gingen Jensen en Smeets in gesprek. Beide koesterden warme herinneringen aan de verhalen van Roald Dahl. De boeken van de Britse schrijver zijn eigenlijk verrassend moralistisch, vertelde Jensen. En dat moralisme zie je vaak in kinderboeken. De historisch letterkundige vertelde dat de kinderliteratuur in de achttiende eeuw ontstond. De schrijvers van die eerste kinderboeken hadden het expliciete doel om jongelingen op te voeden tot deugdzame burgers. De personages waren dan ook brave meisjes en jongens. Pas later, in de twintigste eeuw, kwamen er pas stoute kinderen bij.
Meer nog dan de volwassenenliteratuur zijn kinderboeken fictioneel. De lezers van Dahl huppelen met de Oempa Loempa’s door een magische chocoladefabriek en verkennen het gevaarlijke land van de reuzen met de GVR. Zou Smeets zijn kwantitatieve methode wel kunnen toepassen op die literaire wereld? Gespreksleider Vlemmix: ‘Zou de Grote Vriendelijke Reus worden geschaard onder de categorie “witte man van middelbare leeftijd” met een “aanzienlijke afstand tot de arbeidsmarkt”?’ Smeets, lachend: ‘Als een socioloog de GVR zou tegenkomen, zou hij moeite hebben om die te classificeren.’
Om zijn methodes toe te passen, moet je de complexe romans platslaan tot een aantal variabelen, erkende Smeets. ‘Literatuur wil zich verzetten tegen patronen.’ Toch stelde hij dat ook fantastische personages nog steeds stereotype kunnen zijn. Hij noemde sprookjesprinsessen als voorbeeld: mooie, passieve vrouwen wachtend op hun stoere, mannelijke redder. Het zijn fantastische personages, maar ze creëren wel degelijk verwachtingen voor meisjes.
Toch was Smeets hoopvol over de kinderliteratuur. Schrijvers van kinderboeken zijn namelijk veel meer bezig met diversiteit dan de romanciers voor volwassenen. Het zou dus heel goed kunnen, dat de Nederlandse kinderliteratuursamenleving een stuk gelijkwaardiger is dan die voor volwassenen.
Gevoeligheidslezers
Maar wat moeten we dan met de oude kinderliteratuur, zoals die van Dahl? Verdient die een update? En wie bepaalt dan wat en hoe die boeken moeten worden aangepast? In het geval van de Roald Dahlboeken had de uitgeverij zogenaamde sensitivity readers – gevoeligheidslezers – aangesteld om voorstellen voor wijzigingen te doen. Dit zijn lezers uit gemarginaliseerde groepen die, vanuit hun eigen ervaringen, een roman lezen om te bepalen welke beschrijvingen stereotype en schadelijk zijn voor hun groep.
Smeets stelde dat sensitivity readers door Nederlandse uitgevers nog amper worden ingehuurd. Toch snapt hij de discussie. ‘Ik ben wel bang voor overgevoeligheid,’ stelde Jensen. ‘Juist in kinderboeken mag het ook schuren en daar maken stereotypen onderdeel vanuit.’ Smeets, over die stereotypen: ‘Er is het gevaar dat het te reductionistisch is en bepaalde beelden herhaald blijven worden, zonder dat het literaire spel daar onderdeel van is.’
Jensen: ‘Ik maak me niet zo’n zorgen om het tere kinderzieltje. Het is toch ook relatief goed gekomen met veel mensen die hier in de zaal zitten.’
Smeets: ‘Ja, maar er zijn toch ook nog genoeg maatschappelijke problemen.’
Door Adriaan Duiveman
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.
Video
Podcast
Aankondiging
Caspar Slok uit Sjakie en de Chocoladefabriek is niet langer ‘dik’, maar ‘enorm’. Dit is een van de vele aanpassingen die de Britse uitgever Puffin deed in de kinderboeken van Roald Dahl. Door woorden en passages aan te passen, zo stelde de uitgever, kan iedereen weer genieten van Dahls avonturen. Zonder aanstoot te nemen aan stereotyperingen die niet meer van deze tijd zijn. Kan een geliefde roman achterhaald zijn? En hoe moeten we daar dan mee omgaan? Kom en luister naar neerlandicus Lotte Jensen over het hertalen van kinderboeken en neerlandicus Roel Smeets over stereotypen in de literatuur.
Pipi en Janneke
Sjakie, de Griezels en Matilda: allemaal waren ze onderwerp van een verhit debat in de opiniepagina’s en op Twitter. Roald Dahls geliefde kinderboeken kregen, na kritische lezing van sensitivity readers, een update. Zo zijn de Griezels niet langer ‘lelijk en beestachtig’, maar alleen ‘beestachtig’. En de kale kindereters uit Heksen dragen misschien pruiken, zo vertelt het boek nu, maar heus niet elke vrouw die een pruik draagt is een heks. De uitgever wilde zo kwalijke stereotypen corrigeren.
Oudere kinderboeken zorgen al langer voor ongemak bij voorlezende ouders. Zo was er in Zweden discussie over Astrid Lindgrens beschrijving van Afrikanen in Pipi Langkous. En zijn Annie M.G. Schmidts Jip en Janneke eigenlijk niet een stereotype stoer jongetje en een stereotype bang meisje? Veel ouders lezen Jip en Janneke inmiddels andersom voor: Jip wordt Janneke, en Janneke wordt Jip.
Van wie is een verhaal?
In de toelichting voor de aanpassingen in Dahls boeken stelde de uitgever dat de boeken nou eenmaal tientallen jaren geleden geschreven waren. De impliciete boodschap: Dahls verhalen zijn verouderd. Moeten we de aanpassingen zien als voortschrijdend inzicht? En mogen wij, hedendaagse lezers, een boek aanpassen?
Neerlandicus Lotte Jensen zoekt de nuance in de discussie: ja, we kunnen historische boeken bewerken. Maar conserveer de oudere versies goed. Want juist die transformatie van boeken laat zien hoe onze morele opvattingen verschuiven.
Neerlandicus Roel Smeets betoogt dat literatuur niet alleen een spiegel is van die morele opvattingen, maar ze ook vorm geeft. Als een socioloog bracht hij de maatschappelijke posities en rollen van Nederlandse romanpersonages in kaart. Zijn ze arm of rijk? Zijn ze machtig of onmachtig? De karakters tonen onze stereotypen en vooroordelen over groepen, zo stelt hij. En daarmee weerspiegelen ze niet alleen een werkelijkheid, maar maken die ook.
Over de sprekers
Roel Smeets is neerlandicus aan de Radboud Universiteit. Hij schrijft computerprogramma’s waarmee hij de relaties tussen romanpersonages in de Nederlandse literatuur in kaart brengt.
Lotte Jensenis neerlandicus aan de Radboud Universiteit. Ze onderzoekt de Nederlandse nationale identiteit en schreef over historische kinderboeken.
Draag je Radboud Reflects een warm hart toe? Doneer dan via iDeal.
Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.