17|04|23 Alles van waarde is weerloos | Gesprek met De nieuwe Denker des Vaderlands Marjan Slob en filosofen Lisa Doeland, Tim Miechels en Ype de Boer
Alles van waarde is weerloos | Gesprek met De nieuwe Denker des Vaderlands Marjan Slob en filosofen Lisa Doeland, Tim Miechels en Ype de Boer | Maandag 17 april 2023 | 20.00 – 21.30 uur | LUX, Nijmegen | Radboud Reflects en Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen
"Ik ben onder de indruk van onze nieuwe Denker des Vaderlands. Ben blij met haar heldere formuleringen en denkwijzen. Als altijd was ik blij met de bijdrage van Cees Leijenhorst." (uit een deelnemersevaluatie)
Aankondiging - Is alles van waarde weerloos? De natuur, de aarde, de mens en ons denken; hun waarde is moeilijk te vatten en niet in geld uit te drukken, maakt dit ze weerloos? De aarde lijkt weerloos tegen de vernietiging door de mens. De mens lijkt weerloos tegen zijn eigen sociale mechanismen. En ons denken lijkt weerloos tegen post truth. Kom luisteren naar de nieuwe Denker des Vaderlands Marjan Slob en filosofen Lisa Doeland, Tim Miechels en Ype de Boer over de filosofische denkbeelden die van waarde zijn in onze samenleving en de vraag of deze wel zo weerloos zijn.
Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Alles van waarde is weerloos
“Alles van waarde is weerloos,” zo luidt een van de beroemdste dichtregels uit de Nederlandse taal. Dit jaar is het als thema gekozen van Maand van de Filosofie. Maar wat bedoelen we er precies mee? Hoe kunnen we weerloosheid opsporen en is er wat aan te doen? Tijdens het programma van Radboud Reflects en de Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen gaf de pas aangetreden Denker des Vaderlands Marjan Slob een pleidooi voor ruimdenkendheid, een onderwerp dat ze koppelde aan het genoemde thema van weerloosheid. Vervolgens ging ze in gesprek met enkele filosofen van de Radboud Universiteit. Met filosoof Lisa Doeland sprak Slob over de weerloosheid van de aarde, met filosoof Ype de Boer over de weerloosheid van de mens en met filosoof Tim Michels over de weerloosheid van ons denken. Filosoof Cees Leijenhorst leidde als gespreksmoderator de avond.
Ruim denken in de publieke ruimte
“Het thema dat ik heb gekozen voor mijn tweejarig Denkerschap is ‘ruim denken’,” begon Slob haar verhaal. “Dat heeft ermee te maken dat ik door de filosofie een enorm gevoel van ruimte ben gaan ervaren en daar ben ik heel dankbaar voor.” Ze vervolgde: “De denkruimte van een filosoof die ik lees, kan krap voelen of juist heel ruim. Het is voor mij haast een fysieke gewaarwording of ik in iemands denken ruimte voel of niet.”
Slob vertelde vervolgens dat ze ruim denken op drie manieren heeft uitgewerkt. “Ten eerste is er ruim denken in politieke zin,” lichtte de Denker des Vaderlands toe. “In het politieke domein wordt ontzettend veel geroepen en komen veel emoties los. Ze articuleren is goed, want daarmee vergroot je je persoonlijke ruimte en deel je die met de mensen om je heen.” Ze plaatste daarbij echter de kanttekening dat het naast praten ook belangrijk is om te luisteren. “Filosofen zijn heel goed in staat te luisteren en te achterhalen wat mensen écht willen zeggen en wat belangrijk voor ze is. Het articuleren van achterliggende waarden geeft verheldering. Je weet wat er op tafel ligt.”
Slob gaf toe dat het articuleren alleen nog geen oplossing biedt. Toch meende ze dat die meerstemmigheid belangrijk is te uiten: “Je kunt als gemeenschap nooit alle waarden honoreren, maar alleen al het erkennen en uiten van waarden kan het debat enorm verzachten.”
Fysieke en spirituele ruimte
Als tweede uitwerking van ruim denken haalde Slob de fysieke ruimte aan. “De wereld is vol en we zijn elkaar aan het verdringen. De stikstofcrisis is in wezen een ruimteprobleem.” Volgens Slob schieten klassiek-liberale oplossingen tekort omdat we op de grenzen van de ruimte stuiten. “De verdeling van de ruimte zal verliezers opleveren. We kunnen maar beter een goed verhaal hebben over waarom we de keuzen maken die we maken.”
Ten derde benoemde Slob de spirituele dimensie van ruim denken. “We zijn materie die over onszelf nadenkt,” aldus de filosoof. “Dat is een mysterie dat me sinds het begin van m’n studie heeft gefascineerd.” Slob legde uit hoe dat vermogen kan leiden tot vervreemding. “We kunnen ons beelden maken van toekomst en verleden en zelfs van werelden die nooit kunnen bestaan. Maar daardoor worden we ook alien voor onszelf. We drijven dan te ver van onze aarde af. Hoe krachtig fantasieën ook zijn, het is gevaarlijk onze realiteit te vergeten. We moeten ons afvragen hoe we weer op aarde kunnen landen.”
Irreële toekomstbeelden
In het aansluitende gesprek met Lisa Doeland, die onderzoek doet naar doemdenken, werd de vraag gesteld of we de weerloosheid van de natuur kunnen redden door te landen op aarde. Slob: “Het lijkt alsof de feiten niet doordringen. Er is geen contact met de realiteit en dat vind ik vervreemdend. Het is moeilijk de moed erin te houden, terwijl we juist hoop nodig hebben.” Doeland voegde toe: “Irreële toekomstbeelden worden vaak gedacht vanuit een verlossing. Denk aan de ruimteschepen die techmiljardairs voorstellen en alleen plaats bieden aan de happy few. De mogelijkheid een andere toekomst in te beelden verdwijnt helemaal.” Ze sloot af: “De technofix gaat niet helpen, maar onze blik wordt daar wel steeds naartoe gestuurd.”
Waarheid
Tijdens het gesprek met Ype de Boer kwam de vraag naar waarheid op tafel te liggen. Bestaat er nog wel zoiets als een algemeen geldende waarheid? Slob: “Er is een groot maatschappelijk probleem rondom waarheid, maar ik denk niet dat we dat oplossen door te zoeken naar één overkoepelende waarheid. Het is moeilijk om mijn waarheid tot ‘de’ waarheid te verklaren. Het is niet eens duidelijk of we überhaupt een gemeenschappelijke waarheid hebben.” De Boer wilde echter het geloof in een overkoepelende waarheid nog niet opgeven. “Vanwege het postmodernisme hebben we het idee gekregen dat een algemene waarheid totalitair is. Maar is dat zo? Is dat wat de filosofen van weleer dreef? Volgens mij kun je met een goed bewustzijn van relativiteit toch onderzoek doen naar het ware en het schone.”
Het concrete en het abstracte
In het daaropvolgende gesprek benoemde Tim Michels, gespecialiseerd in Heidegger, de nadruk die Heidegger legt op het concrete en alledaagse. Michels: “We zijn altijd ingebed in een wereld die bepaalde structuren heeft. Denk aan ouders, taal, wetten en waarden waarnaar je je moet voegen. Tegelijkertijd ben je niet te reduceren tot die structuren die op je liggen te wachten.”
Toch lijkt dat landen nog niet zo gemakkelijk. Het lijkt zelfs alsof we als cultuur aan psychoses leiden waarbij we het contact met de realiteit verliezen, zo stelde Leijenhorst. Slob: “Aanhangers van complottheorieën hebben een veel te sterk geloof in ‘de’ waarheid. Ironisch genoeg zou ik zeggen dat zij dus niet postmodern genoeg zijn.” Michels voegde toe: “Complotdenken noem ik een vorm van abstract denken. Daarin wordt alles gereduceerd tot één manier van kijken. Complotdenkers slaan de chaotische structuur van onze realiteit plat in een verhaal van kwaadwillende satanisten die het op ons gemunt hebben.” Toch is abstraheren ook soms nodig, betoogde Slob: “Zonder te abstraheren krijgt je verhaal geen reikwijdte. Maar als je abstract wordt op een manier dat je nooit terug kan naar de concrete realiteit, dan is het je denken loos. Je moet nooit bang zijn voor abstracties, maar het gevaar is in abstracties te blijven en ze niet meer kunnen toepassen. ”
Door: Thijs Meeuwisse
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.
Video
Podcast
Aankondiging
Is alles van waarde weerloos? De natuur, de aarde, de mens en ons denken; hun waarde is moeilijk te vatten en niet in geld uit te drukken, maakt dit ze weerloos? De aarde lijkt weerloos tegen de vernietiging door de mens. De mens lijkt weerloos tegen zijn eigen sociale mechanismen. En ons denken lijkt weerloos tegen post truth. Eind maart wordt de naam van de nieuwe Denker des Vaderlands bekend gemaakt. Kom luisteren naar de nieuwe Denker des Vaderlands Marjan Slob en filosofen Lisa Doeland, Tim Miechels en Ype de Boer over de filosofische denkbeelden die van waarde zijn in onze samenleving en de vraag of deze wel zo weerloos zijn.
De aarde
De natuur en de aarde zijn in crisis. De natuur lijkt weerloos te zijn tegen het industriële geweld dat de mens de afgelopen 100 jaar op haar heeft losgelaten. Maar is de aarde niet weerbaarder dan wij denken? En is het niet juist de mens die hier weerloos is? Milieufilosoof Lisa Doeland gaat in gesprek met Marjan Slob over de waarde van de aarde.
De mens
Niemand zit zichzelf zo in de weg als de mens. Is de mens wel waardevol te noemen? En is zij totaal weerloos tegen haar eigen complexe aard? Filosoof Ype de Boer gaat met Marjan Slob in gesprek over de vraag hoe zeer de mens echt van waarde is.
Ons denken
Als mensen zijn we maar wat trots op onze rede. De mens is het denkende dier. Maar maakt dit denken ons dan alleen van waarde? En hoe kan het dan dat we met al ons denken ook juist veel kwaad kunnen aanrichten? Is denken ongevaarlijk? Filosoof Tim Miechels gaat met Marjan Slob in gesprek over de vraag hoe weerloos ons denken is.
Over de sprekers
Marjan Slobis de nieuwe Denker des Vaderlands. Slob is filosoof en essayist voor de Volkskrant en Filosofie Magazine. Daarnaast adviseert ze maatschappelijke organisaties, zoals de Onderzoeksraad voor Veiligheid, en het Planbureau voor de Leefomgeving hoe wetenschappelijke en filosofische inzichten helder te verbinden zijn met de maatschappij. Ze is auteur van Door de bomen het huis, De lege hemel en Hersenbeest, voor dit laatste boek ontving ze de Socratesbeker.
Lisa Doeland is filosoof aan de Radboud Universiteit. Ze promoveert op een filosofie van het afval. Daarnaast doet ze onderzoek naar doemdenken en Apocalyptische klimaatnarratieven. Samen met Elize de Mul en Naomi Jacobs schreef ze Onszelf voorbij. Kijken naar wat we liever niet zien.
Ype de Boer is filosoof aan de Radboud Universiteit. Hij is gepromoveerd op het werk van Giorgio Agamben. Hij vertaalde enkele filosofische werken en schreef inleidingen en leeswijzers bij filosofische grootheden. In 2019 verscheen van hem het boek Het erotisch experiment. Eerder schreef hij Murakami en het gespleten leven.
Tim Miechels is filosoof aan de Radboud Universiteit en webredacteur bij Filosofie Magazine. Hij onderzoekt het werk van Martin Heidegger.
Cees Leijenhorst leidt de avond. Hij is onderwijsdirecteur bij de Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen van de Radboud Universiteit. Hij is filosoof met aandacht voor dierenethiek en een ervaren gespreksleider.
Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.
De nieuwe Denker des Vaderlands
Marjan Slob is de nieuwe Denker des Vaderlands. Op 7 april neemt zij het stokje over van Denker des Vaderlands Paul van Tongeren. Slob introduceert ruimdenken als motto voor het tweejarig denkerschap. De eretitel Denker des Vaderlands is een initiatief van Stichting Maand van de Filosofie en wordt sinds 2011 elke twee jaar verleend aan een gerenommeerd denker. Eerdere Denkers des Vaderlands waren: Paul van Tongeren, Daan Roovers, René ten Bos, Marli Huijer, René Gude en Hans Achterhuis.
Wil je op de hoogte blijven van de activiteiten van Radboud Reflects? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.
Draag je Radboud Reflects een warm hart toe? Doneer dan via iDeal.
Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.