20|04|23 Bewustzijn. De kennis van nu | Lezing en gesprek door cognitiewetenschapper Jolien Francken en cognitiefilosoof Marc Slors
Bewustzijn. De kennis van nu | Lezing en gesprek door cognitiewetenschapper Jolien Francken en cognitiefilosoof Marc Slors | Donderdag 20 april 2023 | 20.00 – 21.30 uur | Collegezalencomplex, Radboud Universiteit | Radboud Reflects en Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen
"Heel helder en bevlogen. Goed te volgen en toch interessant en uitdagend." (uit een deelnemersevaluatie)
Aankondiging - Wat is bewustzijn? Filosofen en neurowetenschappers buigen zich sinds jaar en dag over deze vraag. Maar wat is de huidige stand van zaken in het denken over bewustzijn? Zijn er inmiddels nieuwe theorieën en inzichten? Wat maakt het denken over bewustzijn zo prangend in deze tijd? Kom luisteren naar cognitiewetenschapper Jolien Francken en cognitiefilosoof Marc Slors die een actueel overzicht geven van de belangrijkste overwegingen, argumenten, theorieën en experimenten in het denken over bewustzijn. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Neurofilosofie
Het bewustzijn is subjectief. Hoe goed je iemand ook leert kennen, je kunt nooit bij een ander in de hersenpan een kijkje nemen om te zien hoe diens binnenwereld eruit ziet. In het dagelijks leven kunnen we daar over het algemeen prima mee uit de voeten, maar voor de wetenschap roept het grote vragen op. Hoe kan de wetenschap dan namelijk vanaf een buitenperspectief verklaren wat het bewustzijn is? Kan wetenschap wel iets nuttigs zeggen of iets wat zo subjectief is als ons bewustzijn? Cognitiefilosoof Marc Slors en neurowetenschapper Jolien Francken schreven over deze vragen het boek Bewustzijn. In dit programma van Radboud Reflects gaven Francken en Slors beiden een korte lezing over bewustzijn vanuit hun respectievelijke expertises, waarna ze onder leiding van programmamaker Nort Vlemmix over het onderwerp in gesprek gingen.
Bewustzijn in de filosofie
Slors trapte de avond af met een begripsafbakening van het woord bewustzijn. ‘Er is een belangrijk onderscheid tussen twee aspecten van bewustzijn’, vertelde Slors. ‘Het eerste aspect is toegangsbewustzijn. Dit betreft onze informatieverwerking: het bewustzijn waardoor we informatie binnenkrijgen, er vervolgens iets mee kunnen en erover kunnen spreken.’ Met deze vorm van bewustzijn kan de wetenschap vrij goed overweg, maar dit geldt niet voor het tweede aspect: het fenomenaal bewustzijn. ‘Dit betreft al onze subjectieve belevingen zoals ervaringen van geuren, kleuren en gevoelens. Het gaat dus niet om hoe je reageert op de buitenwereld, maar hoe je deze ervaart.’
Vervolgens illustreerde Slors dit onderscheid met een gedachte-experiment, dat luidt als volgt: stel, er is een wetenschapper genaamd Mary. Zij heeft alle fysieke en chemische kennis over kleurwaarneming. Mary is echter opgegroeid in een wereld die volledig zwart-wit is. Dan ziet Mary voor het eerste een rode tomaat, waarna ze uitroept: ‘Ah, dus zo ziet rood eruit!’. ‘Het punt van dit gedachte-experiment is dat Mary nu iets nieuws leert, namelijk hoe rood eruit ziet. Wat ze bijgeleerd heeft was niet te vatten in wetenschappelijke kennis’, legde Slors uit. Het experiment laat volgens Slors zien dat je subjectieve ervaringen niet kunt vatten in een theorie. ‘Stel je namelijk voor dat Mary een superwetenschapper is die niet alleen alles weet over de fysieke wereld, maar ook over de niet-fysieke wereld. Nog steeds leert ze dan iets nieuws als ze de tomaat ziet.’
Tot slot sprak Slors nog over een experiment van filosoof Daniel Dennett aan de hand van waarnemingen van knipperende lichten bij een spoorwegovergang. ‘Aan de hand van de resultaten toonde Dennett aan dat we onszelf voor de gek kunnen houden. Ons bewustzijn maakt een soort constructie achteraf van de buitenwereld.’ Het experiment is volgens Slors bewijs dat we moeten twijfelen aan ons eigen bewustzijn. ‘Het laat zien hoe wetenschappelijke experimenten handig kunnen zijn voor filosofisch denken.’
Bewustzijn in het brein
Francken wijdde vervolgens in haar lezing uit over bewustzijn in de neurowetenschap. ‘Neurowetenschappers willen weten welke hersenprocessen betrokken zijn bij bewustzijn’, vertelde ze. Hiervoor moeten ze allereerst experimenten opzetten die mensen enkel bewust kunnen uitvoeren en de hersenprocessen meten die dan actief zijn. Een manier om deze testen uit te voeren is door middel van ambigue plaatjes zoals de Neckerkubus. ‘Deze plaatjes kun je op twee manieren zien. Hoewel de informatie op je netvlies hetzelfde is, verandert de ervaring. Het ene moment kun je bewust zijn van de ene kant van het plaatje, en onbewust van de andere, en dan weer andersom.’
Vervolgens sprak Francken over wat neurowetenschappers met de testresultaten doen. ‘Het doel is om Neural Correlates of Conscioussness (NCCs) te vinden’, vertelde ze. ‘NCCs zijn de vingerafdruk van bewustzijn in het brein. Waar in ons brein zit het bewustzijn?’ Door middel van experimenten zoals de bovenstaande is in de laatste jaren door neurowetenschappers vastgelegd welke delen van je brein ‘oplichten’ als je ergens van bewust bent, vergeleken met als je onbewust bent. Nu is echter gebleken dat in allerlei verschillende onderzoeken en experimenten, andere delen van het brein ‘oplichten’ als NCCs. Francken: ‘Als je die onderzoeken over elkaar heen legt, vind je NCC’s verspreid over het hele brein.’ Hierdoor weten we uiteindelijk toch nog niet veel over waar het bewustzijn nu eigenlijk zit.
Volgens Francken kun je je op drie manieren verhouden tot de huidige stand van kennis over bewustzijn. Je kunt optimistisch zijn, pessimistisch zijn, of je gaat, zoals Francken, voor de middenweg. ‘De middenweg is om te rade te gaan bij de filosofen en na te denken over wat onze definitie is van bewustzijn’, aldus Francken. ‘Worden bij de verschillende studies niet verschillende aspecten van bewustzijn bestudeerd?’
Een soort hermeneutische cirkel
In het gesprek met Vlemmix benadrukten Francken en Slors nogmaals het belang van samenwerking tussen filosofen en wetenschappers. ‘Ik sta hier als neurowetenschapper, maar deel die kijk eigenlijk niet meer’, vertelde Francken. ‘Ik denk dat we met meer experimenteren niet vooruit gaan komen. Neurowetenschappers doen namelijk alsof ze geen definitie van bewustzijn nodig hebben, maar stiekem gebruiken ze er wel een.’ Daar tegenover stelde Slors dat het andersom ook goed is voor filosofen om experimenten van neurowetenschappers te bestuderen. ‘Dan kunnen we misschien woorden geven aan wat daar gemeten wordt.’ In hun boek gebruiken Francken en Slors de hermeneutische cirkel als metafoor voor deze samenwerking. Francken: ‘We proberen hiermee aan te tonen dat onze vakgebieden het niet alleen kunnen. Er moet een wisselwerking bestaan tussen experimenten en concepten om vooruitgang te boeken.’
Door Ellen Theuws
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.
Video
Podcast
Aankondiging
Wat is bewustzijn? Filosofen en neurowetenschappers buigen zich sinds jaar en dag over deze vraag. Maar wat is de huidige stand van zaken in het denken over bewustzijn? Zijn er inmiddels nieuwe theorieën en inzichten? Wat maakt het denken over bewustzijn zo prangend in deze tijd? Kom luisteren naar cognitiewetenschapper Jolien Francken en cognitiefilosoof Marc Slors die een actueel overzicht geven van de belangrijkste overwegingen, argumenten, theorieën en experimenten in het denken over bewustzijn.
Voor altijd een raadsel?
Zijn er verschillende vormen van bewustzijn mogelijk? Valt bewustzijn überhaupt te meten? En zullen we ooit gaan begrijpen hoe de elektrische activiteit in de grijze massa onder onze schedelpan uiteindelijk onze volledige binnenwereld met al haar gevoelens, indrukken en ervaringen produceert? Of moeten we ons erbij neerleggen dat dit misschien wel voor altijd een raadsel blijft?
Marc Slors en Jolien Francken nemen je in hun lezingen mee in de mysterieuze wereld van ons bewustzijn. Ze tonen daarbij aan dat de wetenschap van bewustzijn en filosofie onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn en dat de vraag naar een heldere omschrijving van bewustzijn misschien nog nooit zo urgent was. Na hun lezing gaan ze in gesprek over de vraag wat bewustzijn is en of we daar ooit achter komen. Stel ook je eigen vragen. Sluit aan en word je bewust van je eigen belevingswereld.
Over de sprekers
Marc Slors is hoogleraar Cognitiefilosofie aan de Radboud Universiteit. Hij onderzoekt vragen rond de relatie tussen brein, gedrag en de menselijke geest. Vragen rond de vrije wil, de effectiviteit van mentale toestanden en de relatie tussen cognitie en cultuur hebben zijn bijzondere belangstelling. Hij schreef samen met Jolien Franken Bewustzijn, onderdeel van de boekenserie Elementaire Deeltjes van uitgeverij Athenaeum.
Jolien Francken is gepromoveerd als neurowetenschapper en momenteel universitair docent Neurofilosofie aan de Radboud Universiteit. Zij schreef samen met Marc Slors Bewustzijn, onderdeel van de boekenserie Elementaire Deeltjes van uitgeverij Athenaeum.
Dit is een programma van Radboud Reflects de Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen.
Wil je op de hoogte blijven van de activiteiten van Radboud Reflects? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief. Wil je verder denken over ethische vragen die spelen in jouw organisatie? Bekijk Radboud Reflects Professional – Ethische verdieping voor organisaties.
Draag je Radboud Reflects een warm hart toe? Doneer dan via iDeal.
Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de tweewekelijkse nieuwsbrief.