Superhelden in Oost en West | Lezingen en gesprek met filosoof Arjen Kleinherenbrink en religiewetenschapper Paul van der Velde
Verslag - Wereldwijde superhelden
Het laatste programma in de Lindenbergzaal betrof superhelden in het Westen en in het Oosten. Religiewetenschapper Paul van der Velde, die zich op dat moment in Nepal bevond, had een video opgenomen waarin hij sprak over superhelden in het Oosten. Filosoof Arjen Kleinherenbrink besprak vanuit de zaal over superhelden in het Westen. Vervolgens ging programmamaker Pam Tönissen in gesprek met Kleinherenbrink en kreeg het publiek de kans om vragen te stellen.
Verlangen naar avontuur
‘We verlangen allemaal naar avontuur. Wie zou er niet voor kiezen om de held te zijn, in plaats van de figurant’, zo begon Kleinherenbrink zijn lezing. ‘Als ik het over helden heb, heb ik het niet over superhelden met bovennatuurlijke krachten, maar over de helden binnen avonturen.’ Waarom willen wij zo graag avontuurlijke helden zijn? Voor het beantwoorden van deze vraag begon hij met een stukje geschiedenis. Kleinherenbrink schetste hoe avonturenverhalen met helden al sinds de Middeleeuwen bestaan. Het concept van de held en het avontuur is echter steeds breder geworden door de jaren heen. Waar het begon met ridders, werd het idee van wie een held kan zijn uitgebreid naar ontdekkingsreizigers, wetenschappers en zelfs doodgewone mensen.
Maar dan blijft de vraag: waarom is de notie van de held in ons eigen avontuur zijn zo aantrekkelijk? ‘Dit komt doordat er in een avontuur geen trivialiteit, geen zinloosheid en geen contingentie is’, stelde Kleinherenbrink. ‘Ieder element in het verhaal draagt bij aan een betekenisvolle ontknoping’. Wie een avontuur leeft, leeft met de garantie dat alles ergens aan bijdraagt – ook falen – omdat de belofte is dat het betekenis gaat krijgen. ‘Waar avontuur is, is geen zinloosheid en kan nooit iets écht mislukken. Daarom staat de avontuurlijke held centraal in westerse verhalencultuur.’
Heldhaftige anti-held
Vervolgens sprak Van der Velde via een opgenomen video over helden in Azië. ‘Wat je in Azië vaak tegenkomt is dat er naast de geschiedenis van feiten een hele geschiedenis van verhalen parallel bestaat: een superwereld.’ Helden en heldinnen belichamen ideaal gedrag, maar zijn een wezen van een totaal andere orde. Het zijn heldhaftige figuren die bovenmenselijk zijn: ze zijn groter, sterker, sneller en slimmer. ‘Door pelgrimage probeer je dicht op die held te komen, want dat verheft je eigen leven van de geschiedenis van feiten naar geschiedenis van verhalen’.
Onderdeel van het leven van zo’n held of godheid in Azië is altijd neergang, vertelde Van der Velde daarbij. ‘In heldenverhalen kan ook een forse neergang zitten. In die zin speelt de anti-held evengoed een grote rol in Azië’, vertelde Van der Velde. Helden zijn dan ook niet een en al spierballen, maar hebben ook menselijke aspecten. Er zijn overigens ook vrouwelijke helden in Azië, vertelde hij, ‘maar deze bestaan wel vaak in relatie tot een man, zij zijn bijvoorbeeld bijzonder in trouw aan hun echtgenoot’.
Gesprek
In gesprek met Tönissen besprak Kleinherenbrink de concrete risico’s verbonden aan ons verlangen naar een avontuurlijk leven. ‘Het risico is dat je iets gaat najagen wat niet bestaat, dat garandeert teleurstelling’, legde hij uit. ‘Taalgebruik als ‘Mozart is geboren als wonderkind’ creëert het idee dat het een lotsbestemming was en zijn leven zich op automatische piloot heeft afgespeeld. Dat is de boel omkeren’. Daarnaast sprak Kleinherenbrink over het verschil tussen onze hedendaagse avontuurlijke helden en de soort helden die Van der Velde beschreef. ‘Dit soort helden leven in een parallelwereld die een bovennatuurlijke status heeft, waardoor je niet zelf zoals de held kunt worden. Dat kan de druk er af halen’.
Door Ellen Theuws
Video
Podcast
Aankondiging
22.35 - 23.15 u. Lindenbergzaal
We zijn in het Westen verslaafd aan superhelden. De ene na de andere film verschijnt over uitzonderlijke mensen met bovennatuurlijke krachten die de wereld redden. Filosoof Arjen Kleinherenbrink en religiewetenschapper Paul van der Velde gaan samen op zoek naar de vraag waarom we zo graag naar superhelden kijken en of in het Oosten superhelden dezelfde functie hebben als bij ons. Paul van der Velde is niet fysiek aanwezig. Hij is op reis. We hebben een interview van te voren met hem opgenomen. Kom en ontdek of er ook in jezelf een superheld schuilt.
Avontuur
De held die kwam, die zag en overwon. We horen maar al te graag avontuurlijke verhalen van mensen die obstakels tegen kwamen, maar uiteindelijk als overwinnaar zegevierden. Dit geldt niet alleen voor de superhelden waar we op het scherm naar kijken, maar eigenlijk ook voor onszelf. We zien ons leven graag als een groot avontuur, met natuurlijk een happy ending. Schuilt er in eenieder een held of is het juist een ideaal dat voor de gewone burger onbereikbaar is? Hoe komt het dat wij het liefst een avontuurlijk leven willen leiden?
Overwinning
Heldhaftigheid, avontuur en overwinning zijn belangrijke begrippen in de Oosterse en Westerse filosofische traditie. Toch zien wij vanuit het westen helden uit het oosten, zoals Boeddha, als teder en kalm. Kracht, heldhaftigheid en assertiviteit worden daar niet mee geassocieerd. Is het een cliché om te denken dat helden in het Westerse denken eerder spierballen hebben en die in het Oosten juist staan voor mentale rust en evenwicht?
Filosoof Arjen Kleinherenbrink geeft een korte lezing over superhelden en avonturen. Hierna is er een korte film met een interview met religiewetenschapper Paul van der Velde die uitlegt hoe er in de Oosterse denktraditie naar helden en avonturen wordt gekeken. Vervolgens gaat Arjen hierover in gesprek met de gespreksleider.
Religiewetenschapper Paul van der Velde is helaas in het buitenland en kan niet fysiek aanwezig zijn. Maar we namen speciaal voor dit programma een interview met hem op over helden en avonturen.
Programmamaker Pam Tönissen is de gespreksleider.
Over de sprekers
Arjen Kleinherenbrink is metafysicus en filosofisch antropoloog aan de Radboud Universiteit, waar hij ook het programma Philosophy, Politics and Society coördineert. Hij schrijft filosofische essays en boeken en geeft lezingen voor uiteenlopend publiek. Hij schreef Alles is een machine (2017) en Avonturen bestaan niet (2018, met Simon Gusman). In 2022 verscheen De constructie van de wereld over het oeuvre van Bruno Latour. Luister ook naar de podcast De Reflector naar aanleiding van dit boek.
Paul van der Velde is hoogleraar Aziatische religies aan de Radboud Universiteit. Daarnaast is hij reisbegeleider naar Azië en een fervent verzamelaar van Aziatische kunst. Hij schreef talrijke publieksboeken, waaronder recent In de huid van de Boeddha (2021). Luister ook naar de podcast De Reflector naar aanleiding van dit boek.
Dit programma is onderdeel van Denkwerk Festival | Lezingen, theater, muziek en meer - 100 jaar Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen op vrijdag 24 maart 2023 | 19.30 – 00.00 uur | De Lindenberg, Ridderstraat 23, Nijmegen. De wereld is complex. Er is veel denkwerk te verzetten. Over ufo’s, vriendschap, duurzaamheid, de dood, dieren, religie en nog veel meer. Kom naar Denkwerk en dompel je onder in een avond vol lezingen, gesprekken, theater, gedachtenexperimenten, film, muziek en een pubquiz. Laat je inspireren door de filosofen, theologen en religiewetenschappers van de Radboud Universiteit over alledaagse én grote thema’s.