28|02|23 Grenzen aan de groei | Lezing en gesprek met sociaal geograaf Karolien van Teijlingen en filosoof Jeroen Linssen
Grenzen aan de groei | Lezing en gesprek met sociaal geograaf Karolien van Teijlingen en filosoof Jeroen Linssen | Dinsdag 28 februari 2023 | 20.00 – 21.30 uur | Collegezalencomplex, Radboud Universiteit
"Belangrijk onderwerp, informatieve lezingen en inspirerend debat.", "Aansprekend onderwerp, mooie balans tussen concrete opties (sociaal geograaf) en filosofische beschouwing (politiek filosoof)" (uit de deelnemersevaluaties)
Aankondiging - Het is inmiddels wel duidelijk. We lopen tegen de grenzen van de economische groei aan. Klimaatverandering, de stikstofcrisis, lucht- en watervervuiling: groei lijkt niet langer de oplossing, maar het probleem.
Maar kunnen we wel stoppen met groeien? Is groei niet te zeer verankerd in onze cultuur en in wie wij zijn? Zijn het ontgroei-model, of het groene groei-model goede alternatieven? Kom luisteren naar sociaal geograaf Karolien van Teijlingen en filosoof Jeroen Linssen, en ontdek of groei en een duurzame wereld te verenigen zijn. Zie de volledige aankondigingstekst onderin.
Verslag - Grenzen aan de groei
De kwaliteit van leven in Nederland is bovengemiddeld hoog, maar onze welvaart heeft desastreuze gevolgen voor onze planeet. Veel mensen vinden dat onze levensstandaard omlaag kan. Maar wat hebben we ervoor over? Programmamaker Pam Tönissen laat de deelnemers hun hand opsteken: Nooit meer vlees eten? Altijd koud douchen? Nooit meer vliegen? Vanavond hebben we het over een wereld waarin groei minder centraal staat dan nu, met politiek filosoof Jeroen Linssen en sociaal geograaf Karolien van Teijlingen van de Radboud Universiteit.
Eindeloze groei?
Jeroen Linssen geeft de aftrap: “Groei is voor veel mensen volstrekt evident, en de meeste politieke partijen achten groei volstrekt noodzakelijk. Zonder groei stort de boel in elkaar, lijkt de achterliggende gedachte. Tegelijkertijd stelde de Club van Rome al in 1972 dat de enige manier om de klimaatcatastrofe te voorkomen, gelegen is in grenzen aan de groei. Maar in de geschiedenis van het denken is groei zonder einddoel altijd kritisch bejegend.” Linssen haalde 4 denkers aan uit verschillende delen van de geschiedenis: Aristoteles, die het streven naar zoveel mogelijk winst tegennatuurlijk vond, omdat we het hogere doel, namelijk het goede leven, hiermee uit het oog verliezen. Thomas van Aquino vond groei enkel dán gerechtvaardigd wanneer men hiermee de armen of de publieke zaak helpt. Zelfs Adam Smith erkent een einde aan de groei. En ook Keynes voorspelde in 1930 een 8 keer hogere levensstandaard voor zijn kleinkinderen ten opzichte van zijn eigen tijd en stelde dat we tegen die tijd genoeg tijd zouden hebben om te genieten van het goede leven. Helaas is het zover nooit gekomen. Het probleem is, aldus Jeroen Linssen, dat we binnen het kapitalistische systeem concurrenten zijn van elkaar. En waar in de 19e eeuw vooral de arbeiders werden uitgebuit, is het nu de planeet.
Twee opties
Volgens Linssen zijn er twee opties om los te komen uit de groeispiraal: stoppen met groeien of enkel duurzame groei toestaan. De eerste optie is misschien wel erg revolutionair; hiervoor is een ander systeem nodig dan het kapitalisme waarin concurrentie nauwelijks nog een rol speelt. De tweede optie, aldus Linssen, is wat realistischer. Maar voor beide opties is een daadkrachtige politiek nodig, net als een forse mentaliteitsverandering, met meer nadruk op tevredenheid en matigheid.
Degrowth
Ook Karolien van Teijlingen begon in haar lezing met de Club van Rome: het debat dat in de jaren ’70 werd aangezwengeld, is actueler dan ooit, en de problemen zijn alleen maar toegenomen. Wat is er precies toxisch aan onbegrensde groei? En moeten we dan kiezen voor groene groei of degrowth? Groene groei wordt door veel overheden en bedrijven gepromoot: groeien mag wel, als dit maar niet gepaard gaat met milieuschade. Zij stellen niet alleen dat groene groei kán, maar zelfs dat dit nodig is. De theorie die hiertoe vaak wordt aangehaald is dat er een kantelpunt is in de relatie tussen economische groei en milieuschade: wanneer er voldoende welvaart is, komt er aandacht voor natuur en milieu en neemt de voetafdruk af. Zo blijkt dat de economische groei in Nederland toeneemt, terwijl sinds ca. 2000 de CO2 uitstoot licht afneemt.
Te mooi om waar te zijn
Maar, zegt Van Teijlingen, dit plaatje is te mooi om waar te zijn. Uit recent onderzoek van het Planbureau voor de Leefomgeving blijkt juist dat onze voetafdruk is gegroeid. Kwalijker is misschien nog dat de milieukwaliteit in Nederland op niveau kan blijven of zelfs kan toenemen omdat we onze milieu-impact exporteren naar ontwikkelingslanden. Er wordt bijvoorbeeld wel bos gekapt buiten Nederland om de Nederlandse consumptie mogelijk te maken. Als iedereen zo zou consumeren als wij, zouden er 3 tot 4 aardes nodig zijn om aan de vraag te voldoen. Het idee dat welvaart leidt tot betere milieukwaliteit is dus op zijn minst discutabel.
Donut-economie
Ze stelt hier als alternatief de donut-economie tegenover, waarin er een sociale ondergrens en een ecologische bovengrens wordt gewaarborgd. Degrowth veronderstelt een eerlijkere verdeling van goederen en minder consumptie. Naast democratie staat ook een kortere werkweek centraal, zodat we meer tijd kunnen investeren in collectieve projecten. De rijkste 10% is nu verantwoordelijk voor 50% van CO2 uitstoot, dus degrowth vraagt slechts een aanpassing van weinig mensen. Bovendien is het uitputten van de aarde ook desastreus, en wel voor iedereen. “Mijn hart gaat sneller kloppen van degrowth, juist ook omdat het spannend is.”
Disruptief
Beide sprekers komen dus uit op een andere conclusie: waar de een voor degrowth kiest, gaat de ander voor groene groei. Jeroen: “Ik heb vooral mijn vragen bij het radicale van degrowth. Hoe gaan we dat politiek organiseren?” Karolien: “Groene groei werkt, maar slechts voor een beperkte groep. Misschien zijn revoluties disruptief, maar ook ons huidige systeem is disruptief – alleen nu nog wat verder van huis.”
Hoeveel is genoeg?
Verschillende denkers stellen dat er een moment komt waarop we ‘genoeg’ hebben. Wanneer hebben we dat moment gemist? Jeroen Linssen: “Na WOII was dit moment er even: voldoende rijkdom voor iedereen en een goed functionerende verzorgingsstaat. Maar in de jaren ’70 en ’80 verandert dit ineens: het neoliberalisme ontstaat, waarin het individualisme centraal stond. We zijn een ondernemerssamenleving geworden waarin iedereen ondernemer is van zijn of haar eigen leven. We werken niet meer samen maar zijn concurrenten geworden, en dat geldt zelfs voor ziekenhuizen en universiteiten.” Karolien van Teijlingen: “Degrowth stelt voor dat de basisvoorzieningen niet meer in de handen van de markt mag liggen. Daarom is andere, eerlijkere verdeling van goederen belangrijk, bijvoorbeeld door middel van een basisinkomen.”
De rol van de politiek
Jeroen Linssen: “Wat me een beetje beangstigt, is de vraag hoe we degrowth democratisch voor elkaar kunnen krijgen? Als het van onderop moet komen, heeft dat meer tijd nodig dan er is. Duurzame vergroening kan al sneller op poten worden gezet door een overheid die harde grenzen en prioriteiten durft te stellen.” Karolien van Teijlingen: “Veel mensen zouden tekenen voor de donut, omdat zij veiligheid en basisvoorzieningen voorop stellen, en niet de rijkdom op zichzelf.” Jeroen Linssen: “Maar wie gaat dit voor elkaar krijgen? Ik ben geen fan van het kapitalisme, maar de politiek moet mee. Ik zie er geen degrowth kabinet komen. Maar misschien wel – zelfs met de VVD – een politiek die het klimaat centraal stelt. Maar er moet wel heel binnenkort fundamenteel worden ingegrepen. En toch: als groene groei niet samen kan gaan met het behouden van de planeet, dan kies ik ook voor degrowth.”
Verslag: Liesbeth Jansen
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.
Video
Podcast
Aankondiging
Het is inmiddels wel duidelijk. We lopen tegen de grenzen van de economische groei aan. Klimaatverandering, de stikstofcrisis, lucht- en watervervuiling: groei lijkt niet langer de oplossing, maar het probleem.
Maar kunnen we wel stoppen met groeien? Is groei niet te zeer verankerd in onze cultuur en in wie wij zijn? Zijn het ontgroei-model, of het groene groei-model goede alternatieven? Kom luisteren naar sociaal geograaf Karolien van Teijlingen en filosoof Jeroen Linssen, en ontdek of groei en een duurzame wereld te verenigen zijn.
Twijfel aan de groei
Twijfel aan groei kruipt langzaam de gevestigde orde binnen. Het WEF (World Economic Forum) zette de vraag ‘kan de economie voor eeuwig groeien?’ prominent op hun website, en het klimaatpanel IPCC ging zelfs zo ver te stellen dat individuele consumptie van burgers per direct omlaag moet. Maar welke alternatieven zijn er voor een globale economie die zonder groei direct in grote moeilijkheden raakt?
Krimpen of groen groeien?
Het zogenaamde ontgroei-model, oftewel het bewust laten krimpen van de economie, wordt vaak aangedragen als alternatief. Maar is dit realistisch? Zo’n geplande recessie zou lagere inkomens immers harder treffen dan de rest. Ook op globale schaal speelt dit probleem: de wereldeconomie is zo geglobaliseerd dat het draaien aan een knop in het Westen meteen effect heeft in armere delen van de wereld. Er wordt dan ook meer gepraat over groene groei, de basis voor de Green Deal van de EU. Volgens voorstanders dé duurzame manier om te blijven groeien en tegelijkertijd uitstoot van broeikasgassen te stoppen. Volgens tegenstanders een inwendige tegenstelling.
Sociaal geograaf Karolien van Teijlingen en filosoof Jeroen Linssen vertellen over onze afhankelijkheid van groei en denken na over alternatieven. Hoe is onze afhankelijkheid van groei ontstaan en in onze cultuur verankerd geraakt? Bestaat er groene groei, of kunnen duurzaamheid en groei nooit door één deur? Hoe komt het toch dat we zó moeilijk loskomen van het groeimodel? En hoe zou de wereld die niet om groeit draait er uit zien?
Over de sprekers
Karolien van Teijlingen is sociaal geograaf en onderzoeker Grondstoffen en ontwikkeling van de Radboud Universiteit. Haar onderzoek richt zich op de transformaties en conflicten die veroorzaakt worden door de winningsindustrieën, en de gerelateerde discussies over de ontwikkeling van alternatieven.
Jeroen Linssen is filosoof en docent Sociale en politieke filosofie aan de Radboud Universiteit. Hij houdt zich vooral bezig met politieke filosofie en de verhouding tussen economie en politiek. Hij kijkt daarbij naar de opkomst van het economisch liberalisme, de doorwerking daarvan in het hedendaags neoliberalisme en de veranderingen in de rol van de overheid die daarmee samenhangen.
Wil je op de hoogte blijven van onze activiteiten? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.
Draag je Radboud Reflects een warm hart toe? Doneer dan via iDeal.
Kom je vaker naar de lezingen van Radboud Reflects? Dan is een Radboud Reflects-abonnement misschien interessant.