De antropologie was als wetenschap ook lange tijd antropocentrisch, volgens Notermans, geheel volgens het westerse denkpatroon dat de mens boven de natuur staat en niet met de natuur leeft. Maar sinds de discussie over het Antropoceen (het tijdperk waarin veranderingen in de aarde en het klimaat vooral worden beïnvloed door menselijke activiteit) kwam er ook aandacht voor de relaties tussen mensen en niet-mensen. Zelf bestudeert Notermans de sociale relatie tussen mens en natuur in en rondom de Noord-Indiase stad Udaipur. ‘Mensen maken daar geen conceptueel onderscheid tussen mens en natuur,’ vertelt de antropologe. ‘Alles is met elkaar verweven. De ‘natuur’ is levende materie waarmee mensen sociale relaties aangaan van aandacht en wederzijdse zorg.’
Boom als getrouwde vrouw
Notermans is twee keer per jaar in India: voor studentbegeleiding in april en mei en voor veldwerk in oktober en november. In beide periodes zijn er grote religieuze festivals, zoals het Dasha Mata festival: een feest ter ere van de Peepal boom, die tegelijkertijd staat voor een getrouwde vrouw en de godin Dasha Mata. De vrouwen versieren haar met de sieraden en de kleding die ze zelf als getrouwde vrouwen ook dragen: een rode sari, gouden kettingen, tatoeages van henna en een rode stip op het voorhoofd.
Met dit soort rituelen laten de vrouwen zien dat ze de natuur als persoon behandelen en niet eenzijdig uitputten, maar juist iets teruggeven, legt de onderzoeker uit. ‘Ze hebben een persoonlijke relatie met zo’n boom en identificeren zich met haar. Er is geen onderscheid tussen de boom als getrouwde vrouw en de vrouwen zelf. Door haar goed te verzorgen, hopen de vrouwen voedsel, welzijn en gezondheid terug te krijgen.’ Dat klinkt hier misschien zweverig, maar dat is het daar niet, volgens Notermans. ‘De rituelen zijn geaard in het dagelijkse leven. Een boom is net zo goed onderdeel van de familie als een broer of een moeder. Het sociale, goddelijke en natuurlijke zijn intens met elkaar verweven.’
Zorgrelatie
‘Door het Westen zijn zulke rituelen lang weggezet als primitief en ongeciviliseerd,’ vervolgt ze. ‘Maar met de planetaire crisis groeit ook hier het besef dat we een omslag moeten maken en misschien juist kunnen leren van dit soort gebruiken en wereldbeelden. We moeten met zorg en respect omgaan met de niet-menselijke wereld. Dat bleek ook tijdens de Covid-pandemie, toen een piepklein organisme de wereld jarenlang domineerde. Die liet de kracht van de natuur en onze wederzijdse afhankelijkheid heel goed zien.’
Antropoceen of symbioceen
Je zou volgens de onderzoeker dus kunnen zeggen dat de mensen in dit onderzoek in het symbioceen leven, een tijdperk waarin mens en natuur evenwichtig samenleven. Wel wil ze er voor waken een wij-zij-dichotomie te schetsen. ‘Het is niet zo is dat ‘wij’ in het westen totaal anders leven dan ‘zij’ in India.’ Ook in Notermans’ onderzoeksgebied vindt land grabbing plaats, waarbij de rijke stedelijke elite agrarisch land opkoopt om er winstgevende resorts met zwembaden en golfvelden aan te leggen. Dit leidt tot zichtbaar meer afval en ook tot waterschaarste in ruraal woestijngebied waar mensen van oudsher voorzichtig omgaan met water. Een animistisch of biocentrisch wereldbeeld sluit antropocentrisch of kapitalistisch handelen dus niet uit. Zo is het volgens haar andersom ook in Nederland. ‘Ook al is kapitalistische landbouw dominant, kleinschalige biologische boeren weten ook hier wat goed is voor de natuur en hoe de grond bewerkt kan worden zonder die uit te putten, bijvoorbeeld door verschillende gewassen bij elkaar te zetten in plaats van enorme akkers met één soort te beplanten. Die kennis ís er wel, maar is niet dominant. Het is zaak dat we die serieus nemen en gaan toepassen. Daar redden we ook onszelf mee.’
Je bent nodig
De wereld heeft grote uitdagingen het hoofd te bieden. Om dat te kunnen doen zijn wetenschappers, studenten en betrokken burgers nodig die mee willen denken over, en werken aan een gezonde, vrije wereld met gelijke kansen voor iedereen. De Radboud Universiteit richt zich met Je bent nodig op mensen die daaraan willen bijdragen.
Zelf actief bijdragen of meer lezen over duurzaamheid in ons onderwijs en onderzoek? Kijk op www.jebentnodig.nl voor meer informatie.
Foto: Karsten Russ