Anton de Kom: lessen van een antikoloniale verzetsstrijder | Actuele denkers lezing en gesprek met letterkundige Thalia Ostendorf en politiek filosoof Mathijs van de Sande

Nooit meer thuis gekomen

De Kom was ook een verzetsstrijder, vervolgde Ostendorf. Hij schreef tijdens de Tweede Wereldoorlog voor het verzetsblad De Vonk en werd gearresteerd met materiaal voor dit blad in zijn tas. De Kom werd gedeporteerd. Zijn familie, die niets wisten van zijn verzetswerk, ervoer het als een verdwijning. “Hij is van huis gegaan en nooit meer thuis gekomen.” Zijn vrouw Nel heeft tot in de jaren 60 gevochten om erachter te komen wat er met haar man gebeurd was. Na een positieve identificatie – mede dankzij een litteken op zijn schedel – is hij in 1960 herbegraven. Ook hierbij was erkenning niet vanzelfsprekend. Bij deze herbegraving, waarbij slechts zes of zeven anderen werden begraven, werd zijn naam in het doden-appel ‘vergeten’. Pas later kreeg De Kom de erkenning waaraan het bij zijn leven ontbrak, besloot Ostendorf haar verhaal.

Antikolonialisme en communisme

Na een warm applaus opende Gaard Kets het gesprek tussen Ostendorf en Mathijs van de Sande en vroeg hij Van de Sande om Anton de Kom in een politieke context te plaatsen. Van de Sande vertelde dat er vreemd genoeg door zijn biografen vaak benadrukt wordt dat hij geen lid was van de communistische partij, terwijl hij heel duidelijk communistische en antikapitalistische ideeën onderschreef. Hij gebruikte terminologie die typisch is voor deze bewegingen. Deed hij dit uit pragmatiek, of omdat hij een breder verband zag met de slavernij die hij in zijn boek aankaartte? “Ik denk dat het laatste waarschijnlijker is,” aldus Van de Sande. Hij benadrukte dat De Kom een verband legde tussen kolonialisme, slavernij en antikapitalisme. Een verband dat tegenwoordig veel meer aandacht krijgt.

Welke bewegingen zijn in de afgelopen jaren met zijn werk aan de slag gegaan, wilde Kets weten. Volgens Ostendorf is zijn werk vooral opgepikt door Surinaamse studenten die vanuit Suriname hierheen kwamen en zich wilden inzetten voor hun gemeenschap. Van de Sande beaamde dit, en stelde dat De Koms boek zeer interessant is voor bewegingen die zoeken naar de lange voorgeschiedenis van verzet tegen kolonialisme en racisme. De Kom liet zien hoe geschiedvertelling door mensen geïnternaliseerd worden, wat ook nu zeer goed toepasbaar is als we mechanismen van uitsluiting en marginalisering willen begrijpen. 

Solidariteit

Kets merkte op dat solidariteit voor De Kom centraal lijkt te staan en vroeg wat dit concept voor De Kom betekende. Ostendorf benoemde dat het voor De Kom cruciaal was om het gesprek aan te gaan in de geest van kameraadschap en dat hij het belang van onderwijs beschreef om mensen te leren zich in de ander te verplaatsen. Van de Sande merkte op dat solidariteit nu soms bijna een vergeten term lijkt, maar dat er nu zeker ook nieuwe bewegingen ontstaan die solidariteit centraal zetten – die middag was hij nog in het door studenten bezette Erasmusgebouw, een actie georganiseerd in solidariteit met Gaza. Hij benadrukte dat solidariteit draait om het erkennen van verschillende vormen van onderdrukking, zonder deze vormen tot één ding te reduceren. Volgens Van de Sande maakte De Kom deze fout niet. “Hij deed recht aan verschillende verhalen, en stelde mensen in staat om zichzelf te zien als deel van een groter verhaal zonder deze ervaringen tot dit grotere verhaal te reduceren.” 

Ten slotte vroeg Kets welke lessen sociale bewegingen kunnen trekken uit De Koms activisme. Ostendorf benadrukt dat De Kom al heel vroeg bezig met intersectionaliteit, vóór dit woord er was. Het lukt hem op de een of andere manier om aan iedereen recht te doen. Zonder hiermee verschillende onderdrukkingsdynamieken tot elkaar te reduceren, vulde Van de Sande aan. 

Aankondiging

Wie was de Surinaamse activist, schrijver en verzetsstrijder Anton de Kom (1898 – 1945) en wat kunnen we nu leren van hem? Waarom zette hij zich niet alleen in voor Surinaamse arbeiders, maar ook in Nederland voor de Indonesische studentenbeweging en uiteindelijk ook tegen het fascisme in de Tweede Wereldoorlog? Kom luisteren naar letterkundige Thalia Ostendorf en filosoof Mathijs van de Sande over het gedachtegoed van Anton de Kom, zijn radicale solidariteitsdenken en de vraag of het activisme van De Kom in de huidige tijd minder van toepassing is, of juist actueler dan ooit. 

Solidair activisme

In Anton de Kom’s Wij Slaven van Suriname (1934), werd voor het eerst de Surinaamse geschiedenis beschreven vanuit een antikoloniaal perspectief, door een afstammeling van totslaafgemaakten. Het is daardoor van groot belang geweest voor de nationale bewustwording van Surinamers. Maar het activisme van De Kom reikte verder dan slechts één bepaalde groep. Waar hij zich ook bevond, hij verzette zich tegen de uitbuiting en onderdrukking van steeds weer verschillende groepen mensen. Of het ging om Surinamers, Javaanse contractarbeiders, Indonesische studenten of Nederlandse verzetsstrijders, steeds opnieuw sloot Anton de Kom zich aan bij hun strijd voor gelijkheid en menswaardigheid. Hoe Hoe kwam het dat solidariteit zo centraal stond in het leven en werk van Anton de Kom? 

Specifieke belangen

Op het eerste gezicht lijkt veel van het activisme van 2023 niet samen te vallen met het soort solidariteit waar Anton de Kom voor stond. Er wordt vooral op papier veel nadruk gelegd op de specifieke belangen van bepaalde groepen. Elk van deze groepen wijkt immers op een unieke manier af van wat als ‘normaal’ wordt gezien, en krijgt daarom te maken met een unieke vorm van onderdrukking. Wil je een bepaalde groep emanciperen, dan moet je op de eerste plaats wegwijs worden in de specifieke belangen van deze groep. Verschil wordt hierdoor vaak de focus, in plaats van een gedeelde strijd tegen onderdrukking. Hoe is activisme door de jaren heen veranderd? 

Na haar lezing over het gedachtegoed van Anton de Kom gaat letterkundige Thalia Ostendorf in gesprek met politiek filosoof Mathijs van de Sande over solidariteit en activisme in onze huidige tijd. Kom en stel je vragen! 

Over de sprekers  

Thalia Ostendorf is letterkundige aan de Universiteit van Amsterdam. Ze doet onderzoek naar de aard van verwantschapsrelaties tussen mensen uit de Afrikaanse diaspora in Suriname en Nederland, wier voorouders allemaal tot slaaf waren gemaakt op dezelfde plantage. Dit doet ze door middel van de analyse van Nederlandstalige Surinaamse literatuur, specifiek van Edgar Cairo, en veldwerk in Suriname. Hiernaast deed ze onderzoek in het Literatuurmuseum in Den Haag naar Anton de Kom, Bea Vianen, Albert Helman en Rudie van Lier.

Mathijs van de Sande is politiek filosoof aan de Radboud Universiteit. Hij doet onderzoek naar de democratische legitimiteit en de rol van protest en sociale bewegingen. Daarvoor put hij uit diverse filosofische stromingen en tradities, zoals anarchisme, feminisme, en (post-)marxisme.

Dit is een programma van Radboud Reflects en Radboud Diversity, Equity and Inclusion Office.