Contact met robots. Verbindend of vervreemdend? | Lezing, dans en gesprek met cognitiewetenschapper Evelien Heijselaar, kunstenaar Bram Ellens en ArtEZ-dansers

Dansen met een robotarm

Na Heijselaars lezing werd de vraag naar contact met robots gesteld vanuit een bijzondere invalshoek: lichamelijke interactie in de vorm van dans. ArtEZ-studenten Anouk van Tilburg en Shirley Gonzalez Asensio dansten met robotarm ‘Bob’ van kunstenaar Bram Ellens. De robotarm was voorgeprogrammeerd, de dansers improviseerden. 

Tijdens het gesprek ná de dans, wilde moderator Bas van Woerkum-Rooker weten hoe iedereen de dans ervaarde. Ellens: “Ik dacht dat ik er vrij technisch naar zou kijken, maar op een gegeven moment ging ik toch mee in het verhaal.” Heijselaar voelde minder bij de dans: Bob ziet er niet zo ‘menselijk’ uit als de meeste robots waarmee zij dagelijks werkt. “Maar ik zit wat dat betreft in een luxepositie,” gaf de onderzoekster toe. De dansers ervoeren wél een band met de robotarm. Dit bleek al tijdens het applaus: Van Tilburg wees naar de robotarm als aanmoediging om ook voor ‘hem’ te klappen. Gonzales Asensio vertelde dat het voelde alsof ze Bob bij elke dans beter leerde kennen. Later lichtte ze toe: “Dansen is communicatie. Als Bob een beweging maakt, voelt dat als communicatie waarop ik mag reageren.”

Heijselaar legde uit dat het al dan niet toeschrijven van intenties aan robots verschilt per persoon. Leeftijd, robotervaring en sociale conventies, maar ook de algemene omgang met technologie heeft invloed op hoe je naar robots kijkt. Volgens Ellens maakte het ook uit dat ‘Bob’ een lasrobot is: daarin herken je minder makkelijk intenties dan in robots die “karikaturen” zijn van mensen of dieren. Toen Ellens Bob twee oogjes gaf, werd de robot ineens herkenbaarder. Maar Ellens wil dat de verhalen die hij met zijn kunst vertelt beklijven, “en ik denk dat daar meer voor nodig is dan twee oogjes.”

Een vervanging voor de mens?

Bram Ellens maakte een robot aan een ketting, drones in vogelkootjes, een robot in een isoleercel en nog veel meer. De ‘analoge’ setting wringt met de hypermoderne robots. Met zijn tentoonstellingen wil de robotkunstenaar eerst een onderbuikgevoel losmaken, en vervolgens aanzetten tot reflectie. En hij moedigt aan om sámen zijn robots te bezoeken: “want dan voel je na de tentoonstelling weer écht de menselijke warmte.” 

Heijselaar haakte in op het aspect van menselijke warmte door over te gaan op ethiek: is het wel wenselijk om mensen te vervangen door robots? Houd je een oudere met dementie, bijvoorbeeld, niet voor de gek met een robotkat? Sommige mensen vinden van wel. Maar anderen benadrukken dat robots een tekort aan menselijke aandacht kunnen aanvullen: liever een robot dan niets. Volgens Ellens is een robotkat een efficiënte oplossing voor een complex emotioneel probleem. “Het zegt wat over de tijd waarin we leven,” vond hij: we maken een karikatuur van een kat door een robot te maken met ‘katteneigenschappen’. Ellens: “Ik zou willen abstraheren van die karikatuur en iets maken met dezelfde eigenschappen, zónder dat we iemand voor de gek houden met een neppe kat op schoot.”

Toekomstperspectief

Ellens lichtte toe: “Ik houd gewoon heel erg van persoonlijk, menselijk contact. En het is mijn grote angst om in een toekomstige wereld te leven waarin dat contact wordt vervangen door robots.” Is contact met robots dan minder ‘echt’ dan menselijk contact, wilde Van Woerkum-Rooker weten. Ellens dacht dat er op individueel niveau wel ‘echt’ contact met robots kan worden ervaren, maar op het niveau van de samenleving niet. Heijselaar reageerde: “Waarom willen we ‘menselijke’ robots maken? Waarom hebben we menselijkheid als doel?” Haar punt was dat robots die op mensen lijken niet altijd de meest efficiënte zijn. Ellens vroeg waarom efficiëntie het doel is. Hij wil het over een andere boeg gooien: “mensen zijn heel goed in verbeteren. Maar het herdefiniëren van de assen waarop we optimaliseren zorgt ervoor dat we heel andere dingen gaan maken,” aldus Ellens. Hoe mooi zou het zijn om robots niet efficiënter te maken, maar, bijvoorbeeld, aardiger? Daardoor worden wij als mensen misschien ook wel sympathieker.

Na nog een historische detour langs de allereerste robot en robotbaby’s waarmee toekomstige ouders kunnen oefenen, was het tijd voor vragen uit de zaal. De avond werd afgesloten met een laatste dans door Van Tilburg en Gonzalez Asensio – en natuurlijk danspartner Bob, de robotarm.

Aankondiging

Kun je een echte band vormen met een robotvriend zoals met een menselijke vriend? Kun je evenveel vertrouwen hebben in een robottherapeut als in een menselijke therapeut? Ervaar je een dans met een robot op dezelfde manier als met een mens? In de toekomst zullen robots een steeds prominentere rol spelen in onze samenleving. Worden robots ooit onze medemensen, of blijft het ‘doen alsof’? En kunnen robots bijvoorbeeld een oplossing bieden voor de toenemende eenzaamheid, of vervreemden ze ons juist van wat ons mens maakt? Kom, kijk en luister naar cognitiewetenschapper Evelien Heijselaar, kunstenaar Bram Ellens en dansers van ArteZ en denk na over de vraag of we ooit écht contact kunnen maken met robots en of we dan als mens veranderen. 

Meer dan taal

Op dit moment ligt de nadruk in de robotica vaak op taal, verbale communicatie en denkvermogen, maar juist door non-verbale communicatie en beweging zijn wij geneigd om leven, gevoel en ervaring te zien in niet-levende wezens. Op dit moment realiseren de meeste mensen zich nog wel dat robots niet écht gevoelens en intenties hebben, maar blijft dat ook zo in de toekomst? Robots worden steeds realistischer, ook in hun bewegingen, gebaren en gezichtsuitdrukkingen. Hoe komt het dat wij gevoelens en intenties in robots zien, en dat we ons aan ze kunnen hechten? Waarom vinden we het zielig om een robotkat te schoppen of een robotvogel op te sluiten? En hoeveel gevoel en intentie lezen wij in onze interacties met robots, en hoeveel brengen de robots zelf? 

Meer dan metaal

Toekomstige generaties groeien op in een wereld waarin robots overal zijn. Je huisdieren, collega’s, docenten, danspartner, therapeut – in de toekomst zijn het misschien wel robots. Voor toekomstige generaties is contact met robots misschien wel net zo vanzelfsprekend, als het constant verbonden zijn met vrienden en familie via smartphones voor de huidige generaties. Zullen zij robots vanzelfsprekender als alternatief voor échte mensen of dieren zien? Hoe gaan toekomstige generaties zich tot robots verhouden? 

Neem een robot-therapeut, die perfect kan worden afgestemd op cliënten, waardoor er sneller een ‘klik’ ontstaat. Kan zo’n robot deze functie van mensen vervullen, of is er iets unieks aan menselijke interactie? En waar ligt dat dan aan? Ook rijst de vraag of mensen anders met elkaar omgaan in de toekomst, als contacten en banden met robots normaler worden. En als we ons op steeds menselijkere manier aan robots hechten, kunnen we ze dan nog zomaar weggooien?

Kom luisteren naar cognitiewetenschapper Evelien Heijselaar over de klik tussen mens en robot, en aanschouw wat er ontstaat tussen mensen en robots wanneer zij samenkomen in dans. Dansers van ArtEZ voeren een improvisatiedans op met een robotarm gemaakt door kunstenaar Bram Ellens. 

Over de sprekers

Evelien Heijselaar is cognitiewetenschapper aan de Radboud Universiteit. Heijselaar onderzoekt hoe en waarom wij ‘leven’ in robots waarnemen en of onze gevoelens en gedachten over robots hetzelfde zijn als die over mensen.

Bram Ellens is kunstenaar. Hij onderzoekt de relatie tussen mens en technologie door machines in een menselijk of dierlijk licht te plaatsen. Voorheen werkte hij bij grote techbedrijven, ondere andere in Silicon Valley. 

Dansers van ArtEZ voeren een improvisatiedans op, samen met een robotarm, gemaakt door Bram Ellens.