De heks als protest | Halloweencollege met religiewetenschapper Arjan Sterken en theoloog Grietje Dresen

De heks als feminist 

In de jaren 50 begon een herwaardering van de heks, vooral in het Verenigd Koninkrijk en later wereldwijd. Heksen werden gezien als overlevenden van de christelijke verovering, die voorchristelijke tradities in stand hielden. De band met de natuur die heksen zouden hebben werd opgehemeld. Deze nieuwe kijk op de heks ging hand in hand met feministische waarden: de heks werd een symbool van verzet tegen patriarchale structuren. 

Gerald Gardner en Alex Sanders, belangrijke figuren in de Wicca-beweging, moedigden vrouwen aan om naar zichzelf te luisteren en hun eigen waarden te omarmen. Dit leidde tot de opkomst van heksenbewegingen en vieringen zoals de Heksennachten in Nijmegen, die als protest tegen straatintimidatie nog steeds plaatsvinden.

In de jaren 80 keerde het tij in de VS en ontstond de zogenaamde “Satanic panic”. Kinderen zouden misbruikt worden in satanistische sekten. Ook vrouwen zouden hierin een rol spelen, met negatieve gevolgen voor vrouwen die zich bezighielden met alternatieve spirituele praktijken. Vrouwelijke leraressen met interesse in bijvoorbeeld Wicca, werden als satanistisch bestempeld en vaak ontslagen. Dit sentiment zie je ook nu nog terug, bijvoorbeeld in de complottheorie van QAnon.

Slachtoffers van heksenvervolging worden nog steeds herdacht. Sterken noemden hedendaagse initiatieven, zoals het Nationale Heksenmoment in Nederland. Susan Smit is een sleutelfiguur in het organiseren van deze herdenkingen, en is nu op zoek naar een locatie voor een nationaal heksenmonument.

Framing en beeldvorming rondom de heks

Na de lezing van Sterken sloot theoloog Grietje Dresen aan bij het gesprek, aan wie gespreksleider Vlemmix het woord gaf. Dresen besprak het idee dat heksenvervolgingen voortkwamen uit een specifieke framing van vrouwen. “Vrouwen staan in een christelijk frame per definitie dichter bij de hel en de duivel omdat ze een seksobject zijn”, stelde Dresen. Vrouwen zijn van nature verleidsters en daarmee een gevaar voor de openbare orde. Ze verwees naar de “Heksenhamer”, een handleiding uit het einde van de 15^e eeuw voor de vervolging van vermeende heksen. Hierin stonden vragen als “heb je op bezemstelen gevlogen?” en “heb je seks gehad met de duivel?” Dit laat zien hoe de heksenvervolgingen diep geworteld waren in genderstereotypen binnen de christelijke traditie. 

Ook werd in het gesprek teruggegrepen op Wicca. De oprichters van Wicca beweren dat ze teruggrijpen op een beeld van vóór het christendom. “Maar daar is geen historisch bewijs voor," stelt Sterken. Dit fenomeen wordt de Invention of Tradition genoemd: het creëren van een geschiedenis die misschien nooit heeft bestaan, omdat het een narratief biedt dat past binnen hedendaagse doeleinden. 

Omdat er zoveel vrouwen zijn vervolgd, vroeg gespreksleider Vlemmix tot slot of de heksenvervolgingen gezien konden worden als een vorm van “geïnstitutionaliseerd femicide.” “Ik vind dat niet vergezocht,” antwoordde Sterken. Hij voegde er echter aan toe dat hoewel vrouwen veruit de meeste slachtoffers waren, ze niet de enige waren. Ook mannen werden van hekserij beschuldigd, maar de beeldvorming was iets anders. Zij werden vaak geassocieerd met het beeld van de weerwolf: een magiër die, door het aantrekken van een bepaald kledingstuk, in een wolf veranderde. Dit ging vaak gepaard met beschuldigingen van kannibalisme en verkrachtingen.

De heks is dus zowel slachtoffer als symbool van protest. De geschiedenis van de heksenvervolgingen en de herwaardering ervan in feministische bewegingen, die deze middag zijn besproken, laten zien hoe veelzijdig het beeld van de heks is. Sterken: “De heks is nooit neutraal. Het is de boosdoener óf degene die tegen het kwaad strijdt. Misschien is de heks ook nu nog gewoon nodig.”

Aankondiging

De heks is terug! En nu niet als onderdrukte vrouw op de brandstapel, maar als een geuzenaam en symbool van weerstand tegen de patriarchale maatschappij. Kom op Halloween luisteren naar religiewetenschapper Arjan Sterken en theoloog Grietje Dresen en leer alles over hoe de heks is uitgegroeid tot teken van protest.

Tegengeluid

In een tijd waarin oude symbolen nieuwe betekenissen krijgen, biedt de figuur van de heks een fascinerende inkijk in de transformatie van maatschappelijke opvattingen over macht en gender. Deze moderne kijk op de heks biedt een tegengeluid tegen oude stereotypes en onderdrukkende normen. 

Moderne betekenis

Deze herinterpretatie en omarming van de heks laat zien hoe onze interpretatie van figuren uit folklore en mythologie door de tijd verandert. De moderne kijk op de heks als figuur van kracht en autonomie onderstreept hier een tegengeluid, weg van oude stereotypes en onderdrukkende normen. Ze krijgt hiermee een hernieuwde moderne betekenis, niet alleen als teken van verzet maar ook als pleidooi voor een diepere verbinding met de natuur en gelijkwaardigheid tussen geslachten.

Na een korte inleiding gaat Arjan Sterken in gesprek met theoloog en feminisme-expert Grietje Dresen over hoe de heks is uitgegroeid tot symbool van protest.

Over de sprekers

Arjan Sterken is docent Vergelijkende godsdienstwetenschap aan de Radboud Universiteit. Zijn onderzoek richt zich op het bovennatuurlijke. Dit is een vruchtbare grond voor het projecteren van de angsten en verlangens van vele culturen door tijd en ruimte heen. Arjan houdt zich bezig met dit proces, het proces van Othering, binnen mythologie en folklore, en dan voornamelijk binnen India en het Germaanse gebied.

Arjan maakte door zijn onderzoek de Nederlandse horrofilm Witte wieven mede mogelijk. Bekijk de trailer. 

Lees op Radboud Recharge: Horrorfilm over folkore: ‘Er zijn niet veel religiewetenschappers die meewerken aan films’

Luister ook naar de podcast: In a Nutshell, ep. 1: Meaningful Monsters with Arjan Sterken

Grietje Dresen is theoloog en deed aan de Radboud Universiteit onderzoek naar feminisme en religie.