De kunst van jezelf zijn | Lezing en gesprek met kunstenaar Bas Kosters en filosoof Ype de Boer

Is ‘jezelf zijn’ iets wat zich in de loop van je leven ontwikkelt, en hoe gebeurt zoiets? Deze avond in LUX gaf verdiepende inzichten rondom deze vragen door de lezingen van kunstenaar Bas Kosters en Radboudfilosoof Ype de Boer. De twee sprekers boden uiteenlopende vragen en antwoorden over het idee van het zelf-zijn, vanuit verschillende verhalen: Bas Kosters vertelde een persoonlijk verhaal over zijn creatieve ontwikkeling als kunstenaar en de zoektocht naar identiteit en (zelf)liefde in zijn projecten. Ype de Boer is filosoof en docent aan de Radboud Universiteit. Hij houdt zich onder andere bezig met de status van het subject in de hedendaagse tijd en schreef recentelijk een boek over geluk in de filosofie van Giorgio Agamben. Hij gaf ons vanavond in een vogelvlucht de filosofische geschiedenis van het menselijk zelfbeeld en de rol van het subject in haar zoektocht naar een zinvolle plek in de samenleving.

Kunst als zelfzoektocht

Bas Kosters staat bekend als modeontwerper en kunstenaar, en begon zijn lezing door uit te leggen waarom de tweede titel hem beter past. In zijn verhaal nam hij ons mee in zijn kunstwereld met kleurexplosies, analoge fotografie, poppen, prints, en grote textielwerken. Hij vertelde over zijn tijd aan de kunstacademie, wat door hem gekenmerkt werd voor een tijd waarin het zijn creativiteit er aan alle kanten uit moest. Met grote letters schreef hij overal ‘BAS’, en zocht de randen op van zijn zelf door te spelen met het imago van een muzikant in een rockband. “Ik maak werk en ik ben er zelf, hoe verhouden die dingen zich tot elkaar?” Door zich bezig te houden met deze vragen wist hij dit steeds beter te verwerken in zijn kunst. 

De persoonlijke noot in zijn verhaal gaf een extra dimensie aan zijn werk, bijvoorbeeld uitgebeeld in zijn project getiteld I am my child. Hierin zien we Kosters in een grote collage meerdere keren afgebeeld, een mix van zijn jongere zelf en meer recentere afbeeldingen. Hij vertelde over het thema: de verantwoordelijkheid voor zorg weghalen bij je ouders en aan jezelf geven. Ruimte geven aan wie je bent, wie je vroeger was, waar je vandaan komt en vooral liefde voor jezelf. Wat ook aan het licht kwam was de paradox van anders zijn of willen zijn, maar tegelijkertijd moeite hebben met anders gezien worden. Mede dankzij dit project heeft hij nu een “creatieve renaissance” door zijn herwinning van ruimte en vrijheid, iets wat in zijn jaren onder invloed of tijd als modeontwerper soms ontbrak door het gevoel van druk van anderen en de maatschappij.

Filosofie van het zelf

Ype de Boer gaf in zijn lezing een brede blik op de zoektocht naar het zelfbegrip in de filosofie, van de klassieke oudheid tot de moderne tijd waarin we nu leven. Al sinds Socrates’ zoektocht naar wijsheid wordt de vraag naar het zelf gesteld. Bij Plato komt zelfkennis naar voren in het idee dat het rede is die de mens onderscheidt van het dier, en ons dichter bij de ideeënwereld kan brengen. Zijn beroemde metafoor van de wagenmenner toont de spanning in dit proces van zelfbeheersing en zelfkennis. De wagenmenner staat symbool voor de rede, de strijdwagen voor de ziel en de twee paarden – een voor de ‘hogere’ wilskracht en de andere voor ‘lagere’ driften en verlangens. Van oudsher wordt het idee van de innerlijke harmonie van het zelf of de ziel in verband gebracht met de harmonie met de grotere natuur. Volgens Cicero reflecteert de ziel de ordening van de kosmos: wie zichzelf kent, is in staat zijn plek in het grotere geheel te vinden. Ook de stoïcijnen benadrukken dat zelfkennis essentieel is voor het handelen in overeenstemming met de natuur.

De Boer besprak vervolgens de theologische dimensie van zelfkennis. In de christelijke traditie wordt de zoektocht naar zelfkennis verbonden met het goddelijke plan, het begrijpen van de schepping en onze plek daarin. Door sprongen te maken in de geschiedenis zien we echter hoe het goddelijke ideaal steeds meer wordt afgeworpen en de nadruk begint te liggen op de individuele keuzevrijheid en de maakbaarheid van de samenleving. Hier ontstaat het idee van een roeping, waarbij iemands persoonlijke ontwikkeling samenkomt met wat goed is voor de maatschappij. De zoektocht naar uniciteit werd alsmaar belangrijker, maar tegelijkertijd kan dit in onze kapitalistische samenleving ook leiden tot een rusteloze zoektocht of een gevoel van vervreemding oproepen door de opgelegde ideeën over het zelf van de burgerlijke samenleving. 

filosofie en kunst als openingen voor nieuwe mogelijkheden

In het nagesprek onder leiding van Van Woerkum-Rooker werd teruggeblikt op de lezingen, die vanuit verschillende invalshoeken vergelijkbare vragen opriepen. Kosters kon zich herkennen in het verhaal van De Boer over het vinden van je roeping. Als kunstenaar valt zijn persoon samen met zijn rol, zijn roeping om kunst te maken ziet hij als iets dat hij mag doen. Tegelijkertijd is het iets waarmee je kan worstelen. De Boer beschreef filosoferen als het openbreken van nieuwe mogelijkheden, en “dat vind ik heerlijk”. De Boer en Kosters benadrukten ook het belang van liefde in deze zoektocht. In plaats van vast te houden aan ideeën over wie we denken dat we moeten zijn, moeten we ruimte maken voor onszelf en voor anderen. Liefde is niet alleen het accepteren van iemand voor wie ze zijn, maar ook het geven van ruimte voor de ander om te groeien en zich te ontwikkelen. Het idee van gastvrijheid kwam naar voren als een manier om deze ruimte te creëren. Uiteindelijk gaat het er niet om te voldoen aan een ideaal, maar om jezelf te kunnen zijn in een wereld die deze ruimte geeft.

Aankondiging

‘Wees gewoon jezelf!’ Klinkt simpel, maar is het dat ook? In een maatschappij vol meningen en sociale druk, is jezelf zijn geen koud kunstje. Want hoe ontdek je wie je bent als de buitenwereld allerlei verwachtingen heeft? Zit je ‘ik’ diep van binnen, of schuilt het in wat je doet, zegt en wat je creëert? Kom luisteren naar kunstenaar Bas Kosters, bekend van zijn kleurrijke ontwerpen en  filosoof Ype de Boer over de kunst van jezelf zijn. 

Rollenspel

Ben je van nature ‘jezelf’, of verandert jezelf steeds? Veel van wat we ‘ik’ noemen, ontstaat niet zomaar in onszelf. Je opvoeding, je vrienden, je omgeving, social media – al die invloeden van buiten vormen hoe je denkt, voelt en je gedraagt. Ook passen we ons constant aan: bij onbekenden ben je bijvoorbeeld niet hetzelfde als bij je vrienden. Wat zegt dat allemaal over wie je écht bent? Ben je meer jezelf in de ene situatie dan in de andere? 

Jezelf zijn doe je bovendien niet in een vacuüm. We leven samen, en samenleven betekent ook aanpassen, afstemmen, rekening houden. Hoe doe je dat goed? En wat doe je als wie jij bent of wil zijn niet past bij de norm? Wanneer de behoefte om erbij te horen botst met het verlangen om jezelf te laten zien? Hoe vind je daarin een goede balans?

Kunst als zelfexpressie

Kunst, in welke vorm dan ook, wordt vaak gezien als de ultieme vorm van zelfexpressie: je brengt iets van binnen naar buiten. Maar is het ook niet een manier om te onderzoeken wie je bent, of wie je zou kunnen zijn? Door te tekenen, schrijven, dansen of maken kun je bijvoorbeeld iets uiten wat je in eerste instantie moeilijk onder woorden kunt brengen. Kun je door kunst jezelf leren kennen, of is het ook juist een manier om even niet met jezelf bezig te zijn? 

Denk mee over de kunst van jezelf zijn met kunstenaar Bas Kosters en filosoof Ype de Boer.

De voertaal is Nederlands. 

Over de sprekers

Bas Kosters is kunstenaar en ontwerper. Hij staat bekend om zijn expressieve en kleurrijke ontwerpen, vol met prints, poppen, tekst, textiel en cartoonfiguren. Met zijn werk onderzoekt hij thema’s zoals identiteit, diversiteit en samenleven. 

Ype de Boer is filosoof en docent aan de Radboud Universiteit. Hij  houdt zich onder andere bezig met de status van het subject in de hedendaagse tijd. Hij is de auteur van meerdere boeken, waaronder Agamben’s Ethics of the Happy Life (2024) en Het erotisch experiment, Voorbij de moderne seksuele identiteit (2019).
 

Dit is een programma van Radboud Reflects en multidisciplinair cultuurpodium in Nijmegen HUBERT..