De mens: het slimme kuddedier | Theatercollege met cognitiefilosoof Marc Slors

Een klein verschil met een groot effect

Slors trapte af met een interessante vergelijking tussen mensen en chimpansees. “Evolutionair gezien verschillen wij niet zo gek veel van chimpansees,” stelde hij. Maar als groep kunnen mensen veel meer bereiken. Blijkbaar is er een klein verschil tussen beiden en dat verschil verklaart een heel groot effect. Al snel zijn we geneigd om dit te zoeken in de hoek van intelligentie, maar onze aangeboren intelligentie verschilt niet zo gek veel van dat van een chimpansee.

Slors toonde met behulp van experimenten aan dat chimpansees in tests vergelijkbare prestaties leveren dan mensen wanneer het aankomt op werkgeheugen en ruimtelijk inzicht. In het beroemde experiment met Ayumu, een chimpansee die uitzonderlijk goed scoort op geheugentests, werd duidelijk dat chimpansees ons op bepaalde vlakken zelfs kunnen overtreffen. Dit leidde tot Slors' eerste belangrijke conclusie: het grote verschil tussen mensen en chimpansees zit niet zozeer in onze intelligentie, maar in ons vermogen om van elkaar te leren.

Sociaal leren als succesfactor

Hier komt sociaal leren om de hoek kijken – een vaardigheid die bij mensen op een geheel ander niveau ligt dan bij chimpansees. Waar chimpansees soms door observatie van elkaar kunnen leren, geven ze zelden bewust kennis door aan anderen. Mensen daarentegen doen dit voortdurend, zelfs vanaf jonge leeftijd. Slors illustreerde dit punt met een experiment waarin jonge kinderen een handeling imiteren die hen door een volwassene wordt voorgedaan, ook als de handeling eigenlijk nutteloos blijkt. Dit blinde nabootsen mag misschien onlogisch lijken, maar juist dit gedrag is een cruciale eigenschap van ons kuddediergedrag. Het stelt ons in staat om gewoontes en vaardigheden nauwkeurig over te nemen en door te geven binnen onze groep.

Slors verwees hiernaar als ‘natuurlijke pedagogie’: het vermogen om onbewust van anderen te leren en dit aan nieuwe generaties door te geven. Hierdoor bouwen mensen niet alleen individueel kennis op, maar ontstaat er een gedeeld collectief geheugen waarin elke generatie voortbouwt op de vorige. In dit opzicht vormen we geen losse individuen, maar eerder een collectieve eenheid waarin kennis steeds verfijnder en complexer wordt. In een computermodel werd dit geïllustreerd door groepen te vergelijken die ofwel individueel slimme uitvinders (de ‘genieën’) hadden, of groepen waarin kennis breed werd gedeeld. De uitkomst: Groepen die hun kennis delen, zoals mensen doen, ontwikkelen zich veel sneller en effectiever dan groepen die individueel uitvinden.

Hoe cultuur ons slimmer maakt

Daarnaast benadrukte Slors hoe ons kuddediergedrag leidt tot een sterke gevoeligheid voor conventies en cultuur. Als sociale wezens omarmen we gewoontes, rituelen en gedragsnormen die onze samenwerking en cohesie versterken. Deze culturele conventies helpen ons niet alleen om in complexe samenlevingen te leven, maar ook om als groep te functioneren en elkaars rollen en taken te begrijpen. Toch, waarschuwde Slors, brengt dit kuddediergedrag ook nadelen met zich mee: groepsdruk kan leiden tot vooroordelen, groepsdenken en intolerantie. De uitdaging is om deze eigenschappen te herkennen en te begrijpen, zodat we bewuster kunnen omgaan met onze neiging tot conformiteit.

Aan het einde van de lezing kwam Slors tot een aantal conclusies. Het idee dat wij slim zijn omdat we kuddedieren zijn, biedt een ander perspectief op de rol van cultuur in onze cognitie. Onze cultuur is niet zomaar een product van ons denken, maar vormt een essentieel onderdeel van ons cognitieve vermogen. Wel hebben onze hersenen cultuur nodig om zich te ontwikkelen; zonder culturele invloeden zouden we cognitief onvolledig zijn. Hiermee gaf hij het idee van ‘wij zijn ons brein’ een heel nieuwe wending: zonder de collectieve kennis en cultuur zouden we als individuen niet in staat zijn om ons volledig te ontwikkelen.

Met deze inzichten liet Marc Slors zijn publiek anders kijken naar wat ons als mens werkelijk bijzonder maakt. Ons succes als soort ligt niet in onze individuele slimheid, maar juist in onze sociale en culturele verbondenheid – ons vermogen om samen te leren en samen te werken en zo te groeien.

Aankondiging

De mens is een slim kuddedier. We zijn niet geëvolueerd tot slimme eenlingen, maar tot sociale groepsdieren. Kom luisteren naar cognitiefilosoof Marc Slors van de Radboud Universiteit die uitlegt dat een kuddedier zijn, meer is dan dom een ander volgen; het is de basis van het succes van de mens als soort. Marc Slors geeft je nieuwe inzichten in je bewuste en onbewuste gedrag en laat zien dat een slim kuddedier zijn zo zijn voor- en nadelen heeft.       

Cultuur

Een mens alleen heeft niet per se een slimmer brein dan een chimpansee. Maar een grote groep mensen is wel tot veel meer in staat dan een grote groep chimpansees. Hoe kan dat?

Mensen kunnen cognitieve arbeid eindeloos verdelen en vervolgens op elkaars kennis voortbouwen. Dat vraagt twee dingen: een netwerk van praktijken om van elkaars kennis gebruik te maken en een houding van basaal vertrouwen in wat anderen kunnen en doen. Dat netwerk en die houding werken alleen als we ons opstellen als kuddedieren. Welke belangrijke eigenschappen en overlevingsstrategieën heeft onze sociale evolutie ons meegegeven? Is de mens met al haar inventiviteit en technologie inmiddels natuurlijke evolutie voorbij gegroeid, of zijn we nog altijd een speelbal van Darwins principes? 

Conventies

Het heeft niet alleen maar voordelen om als kuddedier te zijn geëvolueerd. Mensen zijn extreem gevoelig voor tradities, conventies en omgangsvormen, wat zorgt voor een sterk gevoel van verbondenheid. Maar diezelfde dingen kunnen ook leiden tot vooroordelen, groepsdenken en onverdraagzaamheid. Kunnen we hier beter mee omgaan als we onze eigen sociale evolutie beter leren begrijpen? 

Kom naar deze afwisselende avond waarin Marc Slors je inzicht geeft in je eigen leefwereld en de manier waarop je functioneert in de samenleving. 

Over de spreker

Marc Slors is cognitiefilosoof aan de Radboud Universiteit. Zijn huidige onderzoek richt zich op de relatie tussen cognitie en cultuur. Eerder werk richtte zich op de filosofie van de neurowetenschappen, vrije wil, sociale cognitie en het zelf. Marc is vaak te gast bij Radboud Reflects waar hij altijd zijn heldere visie op maatschappelijke vragen geeft.