De toekomst van taal | Lezing en gesprek met taal- en communicatiewetenschapper Lieke Verheijen en taalkundige Marc van Oostendorp

“Doeiiii”

Na de opening door gespreksleider Pam Tönissen was het woord aan taal- en communicatiewetenschapper Lieke Verheijen. Verheijen noemt de jongeren van vandaag de dag “digital natives”: ze zijn opgegroeid met digitale tools en sociale media. Deze jongeren maken veel gebruik van woorden en afkortingen die afwijken van het Algemeen Nederlands. De wetenschapper laat liet voorbeelden zien uit haar onderzoek: letterherhalingen als “doeiiii” en fonetisch geschreven woorden als “wenneer”, emoji’s en veel Engelse woorden. 

Critici vragen zich af: kunnen kinderen door sociale media nog wel goed schrijven? Maar taalwetenschappers benadrukken juist de voordelen van sociale media: zo hebben jongeren door de “fun -factor” meer motivatie om te schrijven. Daarnaast ontwikkelen jongeren die veel chattaal gebruiken meer talig bewustzijn, bijvoorbeeld van letter- en klankpatronen. De invloed op schrijfprestaties van jongeren hangt samen met allerlei factoren. Het gebruik van verschillende media en een groot sociaal netwerk, hebben positieve invloed op schrijfprestaties, terwijl. Maar  het gebruik van woordvoorspellers en autocorrectie vormt een belemmering vormt.

Emoji als taal?

Een andere vraag die Verheijen vaak krijgt: schrijven we later alleen nog in emoji’s? De wetenschapperZe spreekt van een “visuele revolutie” op sociale media. We gebruiken inmiddels memes, gifjes en video’s om te communiceren. En elk jaar komen er nieuwe emoji’s bij die we steeds vaker gebruiken. Die laatste gebruiken we vooral om bijvoorbeeld gezichtsuitdrukkingen, gebaren en intonatie over te brengen. Zo kunnen ze geschreven boodschappen nuanceren of expressiever maken. Maar emoji’s kunnen het geschreven woord nooit volledig vervangen. In veel opzichten schieten ze tekort: ze kunnen geen abstracte concepten overbrengen en hebben geen grammatica. Bovendien zijn emoji’s dubbelzinnig in hun betekenis. 

Aantasting van het Nederlands?

Tenslotte behandelde Verheijen de vraag of het Nederlands door sociale media wordt aangetast. Sluipen al die spellingsafwijkingen van jongeren ongemerkt onze standaardtaal in? Verheijen benadrukte dat afwijkingen in spelling niet per definitie verkeerd zijn. Binnen de context van sociale media hebben spelafwijkingen functies, bijvoorbeeld beknoptheid. En interessant is dat de meeste spelafwijkingen (onbewust) aan een talig patroon voldoen. Verheijen is niet zo bang voor een grove aantasting van onze taal door andere spelling op sociale media: de meeste jongeren zijn heel goed in staat hun spelling af te stemmen op de context en het medium, zeker naar mate zije ouder worden.

Technische ontwikkelingen

Lieke Verheijen gaf na haar lezing het woord over aan taalkundige Marc van Oostendorp. Hij benaderde de vraag naar de toekomst van taal vanuit een historisch perspectief. Eén van de eerste belangrijke technische ontwikkelingen voor de taal was het schrift. Eeuwen later volgde de uitvinding van de boekdrukkunst. Die boekdrukkunst nog steeds cruciaal voor onze kijk op taal en de rol die taal speelt in ons leven, legde Van Oostendorp uit. Zo is uit de boekdrukkunst het idee van standaardtalen voortgekomen: als je veel boeken wilt verkopen, moeten mensen wel dezelfde taal kennen. Later hebben films ervoor gezorgd dat het Engels een wereldtaal werd. En de radio is belangrijk geweest voor de ontwikkeling van een standaarduitspraak.

Taal verandert de techniek

Maar technieken als de radio hebben onze “machine van taalproductie” niet verandert, aldus Van Oostendorp. Door te luisteren naar de radio zijn we niet anders gaan praten. Volgens hem is juist het tegenovergestelde waar: onze taal verandert de technieken die we gebruiken. 

Dat er vandaag de dag telefoons en smartphones bestaan, komt volgens Van Oostendorp omdat dit medium veel beter past bij hoe mensen communiceren dan de handgeschreven brief van vroeger. Via de telefoon kun je direct op elkaar reageren, met op een brief moet je dagen of soms weken wachten. Een ander voorbeeld is het sturen van spraak-memo’s door jongeren, in plaats van te bellen. Jongeren zijn niet ‘slechter’ geworden in bellen omdat ze nu spraakmemo’s kunnen sturen. Het is eerder zo dat spraakmemo’s beter voorzien in een bepaalde behoefte dan telefoongesprekken. Jongeren vinden het misschien fijn om rustig na te kunnen denken over een antwoord, in plaats van over een antwoord na te moeten denken terwijl ze naar de gesprekspartner luisteren.

De toekomst van taal

Na de twee lezingen gingen Lieke Verheijen en Marc van Oostendorp verder in gesprek over taalverandering en de toekomst van taal met gespreksleider Pam Tönissen. Verandert de taal nu sneller dan vroeger? Wat is de rol van sociale media en online influencers? Kun je taal top-down opleggen? En zijn angsten over de ontwikkeling van taal gegrond? 

Na het gesprek was er ruimte voor vragen van het publiek.

Aankondiging

Hoe gaat taal er in de toekomst uitzien? Kunnen we over vijftig jaar nog lezen en schrijven? Of krijgen we tegen die tijd al onze informatie in de vorm van video’s, voice-berichten en memes? Vooral onder jongeren holt de leesvaardigheid achteruit. Is dit erg, of is er hier sprake van een natuurlijke taalontwikkeling? En hoe veranderen talen eigenlijk? Kom luisteren naar taal- en communicatiewetenschapper Lieke Verheijen en taalkundige Marc van Oostendorp en duik in de toekomst van taal.  

Afkortingen en emoji’s

De een schrijft een whatsappbericht zoals je ook een brief zou schrijven, aanhef en leestekens en al. De ander appt bijna volledig in afkortingen emoji’s en memes die voor niet-ingewijden niet te volgen zijn. Generatiekloven worden altijd zichtbaar door taalgebruik, maar door sociale media lijkt de kloof sneller te groeien dan ooit. Jongeren kijken liever TikTokfilmpjes dan dat ze het advies van ouders of docenten opvolgen om een boek of krant op te pakken. Lange stukken tekst, ingewikkelde zinsconstructies en vermoeiende taalregels spelen op sociale media immers geen rol. En voor werkstukken heb je ChatGPT, toch? Wat doen al die online ontwikkelingen met de taalvaardigheid van jongeren? Gaat deze ten onder, of kijken we naar het ontstaan van een nieuwe vorm van taalvaardigheid die beeldender is en rijker aan emoji’s?

Evolutie van taal

Talen veranderen voortdurend, en ook hebben mensen door de geschiedenis heen al vaker nieuwe manieren  omarmd om taal te gebruiken. De filosoof Socrates zou bijvoorbeeld fel tegen het schrift zijn geweest, omdat dit slecht zou zijn voor je geheugen. Ook de uitvinding van de boekdrukkunst bracht de nodige weerstand. Zien we nu hetzelfde gebeuren, nu sociale media in hoog tempo ons taalgebruik veranderen ? Wat verstaan we eignelijk onder taal? Is dit de volgende stap in doodgewone taalevolutie, of is de kelderende leesvaardigheid onder jongeren wel degelijk reden tot paniek?    

Taal- en communicatiewetenschapper Lieke Verheijen en taalkundige Marc van Oostendorp vertellen over hoe taal verandert en welke gevolgen deze veranderingen hebben. Kom luisteren en stel je vragen. 

Over de sprekers  

Lieke Verheijen is taal- en communicatiewetenschapper aan de Radboud Universiteit. Ze onderzoekt jongerentaal in digitale communicatie en focust zich in het bijzonder op taalgebruik op sociale media (WhatsApp etc.) en de invloed hiervan op geletterdheid en schrijfvaardigheid. Haar recente onderzoek richt zich o.a. op emoji's.

Marc van Oostendorp is taalkundige aan de Radboud Universiteit. Als hoogleraar Nederlands en Academische communicatie onderzoekt hij hoe academici beter met elkaar en de buitenwereld kunnen communiceren. Daarnaast geeft hij colleges over taalwetenschap en taalbeheersing, en is hij geïnteresseerd in de verandering en ontwikkeling van taal.