Denkend uit de crisis | Lezing en gesprek door filosoof Jan Bransen, sociaal milieukundige Riyan van den Born en filosoof Elize de Mul

Deze denkbeelden zijn volgens Bransen verouderd. Hiertegenover zet hij het beeld van de mens als bedreigde diersoort, als dier onder de dieren. Waarom een bedreigde diersoort? Omdat we de mens dan niet scheiden van de natuur, zoals in de verouderde denkbeelden. Volgens Bransen komen we als mens pas net om de hoek kijken, we zijn in zijn woorden ‘debutanten’. Pleidooi van het boek is dat als we gaan denken als debutanten in plaats van onszelf te zien als kroon op de schepping, we op een hele andere manier zullen omgaan met de wereld en ervoor kunnen zorgen dat de crisissen van de toekomst ons niet bedreigen maar juist ‘toelachen’.

Cognitie en het cockpit-denken

Denkend uit de crisis, de titel van de avond, reflecteert het optimisme van Bransen. Toch biedt hij geen pasklare antwoorden. De conceptuele verfijning van de academische literatuur helpt ons niet verder. We moeten filosofie samen bedrijven. Cognitie speelt daarbij een belangrijke rol. Er is in de evolutie iets ontstaan dat we taal noemen. Met woorden creëren we allerlei mogelijkheden. De belangrijkste daarvan is dat we elkaar kunnen beïnvloeden. Niet alleen door macht uit te oefenen, maar juist door samen te werken.                                                                                      

Daarmee probeert Bransen een instelling te doorbreken die de mensheid lang in zijn greep heeft gehouden. Zo stelt hij dat ‘de samenleving geen vliegtuig is die vanuit de cockpit bestuurd kan worden.’ Cognitie wordt vaak gezien als een mannetje dat in je hoofd zit en je bestuurt vanuit de cockpit. Bransen ageert hiertegen. Er is geen cockpit, en als die er al was, dan hadden we nooit toegang tot alle relevantie informatie. Daarom bepleit hij een overgang van het denken over cockpit naar het denken in termen van een speelveld.

Drie archetypen

Om het cockpit-denken te doorbreken moeten we een aantal mentaliteitsveranderingen ondergaan waarvan Bransen er in zijn lezing drie uitlichtte: de debutant, de morele gastmens en de ontmoetingsreiziger. De debutant ziet hij weerspiegeld in het gedrag van peuters die constant vragen waarom iets gebeurt. Ze zien de mogelijkheden en vragen zich af waarom het juist op die manier gaat. Je kritisch verhouden tot de macht van de gewoonte, daar zoekt Bransen de kracht van de debutant.       

Morele gastmensen nemen de verantwoordelijkheid voor regie, maar proberen het niet te controleren. Integendeel, de morele gastmens neemt de ruimte om het vervolgens weer terug te geven aan anderen. De ontmoetingsreiziger is ‘niet op zoek naar iets, maar naar iemand’, zo stelt Bransen. Je komt er achter dat jouw wereld verschilt van die van de anderen. En dat je ondanks die verschillen samen de wereld moet bouwen. 

Mens-natuur relatie, emotie en voorbij het cockpit-denken

Na zijn lezing ging Bransen onder leiding van moderator Cees Leijenhorst aan de hand van drie filmpjes in gesprek met sociaal-milieukundige Riyan van den Born en filosoof Elize de Mul. De sprekers startten het gesprek met een discussie over de relatie tussen mens en natuur. Riyan van den Born vertelde dat er in veel landen is onderzocht hoe mensen naar de natuur kijken. Daaruit kwamen vier beelden, waaronder de twee populaire denkbeelden van de heerser (de mens die ‘boven’ de natuur staat) en de rentmeester (de mens die moet zorgen voor de natuur). Elize de Mul sloot zich daarbij aan en stelde dat het fragment een denkfout zichtbaar maakt. De denkfout waarbij we onszelf tegenover de natuur zetten. Dat we de natuur zien als iets dat we kunnen ‘controleren’, terwijl wij mensen zelf ook deel zijn van de natuur. Volgens Bransen is de universiteit de plek waar we moeten nadenken over dit ‘slordige’ denken. Daar zit iets dubbels in want de universiteit was ook de plek waar de natuur-techniek dichotomie heel sterk is geworden. 

Het gesprek ging vervolgens over de emoties ten aanzien van de klimaatcrisis bij jongeren. De complexiteit en de zwaarte van het probleem, zo stelt van den Born, drukken zwaar op de jeugd. Bij een grote groep vinden onderzoekers ‘news avoidance’. Toch zijn er ook andere coping strategieën. Onderzoek wijst uit dat als mensen iets gaan doen voor het milieu, ze zich verbonden voelen met hun medemens en samenleving. Deze groep voelt dat hun daden zin en nut hebben en vertrouwen hun medemens. Ze hebben ‘constructieve hoop’. 

Aan de hand van een fragment van Greta Thunberg spitst het gesprek zich toe op het cockpit-denken. Bransen stelde dat we het moeten conceptualiseren als een speelveld. Dan zien we dat er alleen bubbels en samenwerking zijn. Dat is niet van bovenaf te sturen. Er groeit iets en je kunt invloed krijgen, maar je probeert samen iets voor elkaar te krijgen. Elize de Mul vulde aan dat het cockpit-denken een reden is om te wantrouwen; het zorgt voor machteloosheid. Het individualisme heeft ons tot bestuurders van onze eigen cockpit gemaakt. Dit komt terug in haar onderzoek over voedselbossen, waar mensen vaak controle proberen te houden maar gaandeweg leren dat ze dit niet kunnen.                                                                                                          

Het gesprek sloot met een vraag of we meer rituelen nodig hebben om uit de crisis te komen. We moeten volgens Bransen anders omgaan met onze taal. We moeten een vorm vinden waarin we benadrukken dat we dingen samen doen. De Mul en van den Born sloten zich hierbij aan, maar zien de oplossing eerder in een actieve houding. ‘Het handelen en het doen, daar zit ook een transformatie in het denken’, stelde de Mul. We moeten gaan samenwerken, sloten alle drie de sprekers af. 

Aankondiging

We kúnnen veranderen. Filosoof Jan Bransen steekt ons een hart onder de riem in tijden waarin de ene crisis op de andere lijkt te volgen. We kunnen wel degelijk anders denken en leven en daarmee tot een oplossing van de klimaatcrisis komen. We kunnen ons onderwijs substantieel anders vormgeven zodat we niet langer jongeren opleiden die bezwijken onder de druk die ze voelen, maar creatieve open geesten, die in staat zijn de samenleving bewust vorm te geven. Kom en leer van filosoof Jan Bransen,  sociaal milieukundige Riyan van den Born en filosoof Elize de Mul hoe een houding als debutant ons helpt om uit de crisis te komen.

Denken als debutanten

De debutant komt net kijken en zijn denkpatroon is nog niet vastgeroest. Volgens Jan Bransen is de mens eigenlijk nog een debutant op deze aarde. Dus is het ook zaak op die manier naar de aarde te kijken. De open en creatieve denkhouding van de debutant kan ons helpen bij het oplossen van de huidige crisissen. Door te denken als een debutant kunnen we weer kritisch naar onze samenleving kijken en valt ook op wat we eigenlijk allemaal op een gekke manier doen. Vastgeroeste patronen kunnen doorbroken worden. En net als een peuter kunnen we eindeloos de vraag blijven stellen ‘waarom’?   

Grenzen

Sociaal-milieukundige Riyan van den Born doet onderzoek naar ons natuurbeeld. Hoe denken wij over onze verhouding tot de natuur en hoe bepaalt dit ons handelen? Kunnen we door anders over de relatie mens-natuur te denken, beter met de natuur omgaan? En denken jonge kinderen nog anders over de natuur dan volwassenen? We proberen als mens controle te houden op onze leefomgeving en zien vaak de mens en natuur als twee verschillende dingen. Filosoof Elize de Mul kijkt ook naar onze verhouding met de natuur en laat zien dat de harde grenzen die we stellen tussen mens en dier, cultuur en natuur en landbouw en natuurgebied helemaal niet zo duidelijk zijn. Het wordt tijd om minder in grenzen te denken.

Anders

Deze onderzoekende houding helpt ons om niet meer in disciplines te denken, maar echt te kijken naar de publieke praktijk. Om niet alleen bezig te zijn met imagomanagement, maar voor onszelf en anderen te zorgen. Om niet te proberen alles krampachtig onder controle te houden, maar om te zien dat toewijding voldoende is. Om niet te spreken over fatsoen, maar te zorgen voor gastvrijheid. Om de verschuiving te maken van macht naar vertrouwen, van overleven naar loslaten. We moeten onszelf volgens Jan Bransen niet langer zien als heerser over deze aarde, maar als de debutant die we zijn. 

De kracht van filosofie 

Jan Bransen laat ons zien hoe de filosofie kan helpen om te voorkomen dat we echt een bedreigde diersoort van onszelf maken. Hij roept dan ook iedereen op om met elkaar te gaan filosoferen. Want we moeten anders leren denken. Grenzen weg halen. Met elkaar. En we moeten betere vragen leren stellen. Aan onszelf. Filosofeer mee en leer denken uit de crisis. 
 

Over de sprekers

Jan Bransen is hoogleraar Filosofie van de gedragswetenschappen en academisch leider van het Radboud Teaching and Learning Centre aan de Radboud Universiteit. Hij schreef meerdere publieksboeken waaronder Laat je niets wijsmaken en Gevormd of vervormd. In februari 2024 komt bij ISVW Uitgevers het boek En nu? De mens als bedreigde diersoort uit.

Riyan van den Born is sociaal-milieukundige en werkzaam als hoofddocent socio-ecologische interacties bij de Radboud Universiteit. Daarnaast is ze sinds 2018 directeur van het Centre for Connecting Human and Nature. 

Elize de Mul is filosoof en postdoc-onderzoeker aan Radboud Universiteit. Daarnaast werkt ze  bij Leiden University en ARTez. Ze is medeauteur van Onszelf voorbij. Eerder kwam van haar het boek Dansen met een plasticzak uit. Ze heeft een brede interesse voor alles wat met ‘digitale cultuur’ te maken heeft, welke ze vanuit een techniekfilosofisch kader onderzoekt.