Genieten zonder schuldgevoel? | Lezing met psycholoog Esther Papies en filosoof Luca Consoli

Een interactieve start: plezier versus duurzaamheid

De lezing begon met een aantal stellingen die bedoeld waren om de spanning tussen genieten en duurzaamheid te onderzoeken. Eén daarvan luidde: “Ik geniet van vliegvakanties naar verre bestemmingen, ook al weet ik dat dit niet goed is voor het milieu.” Een andere stelling was: “Wanneer ik kleding koop, let ik erop dat deze duurzaam is geproduceerd.” Deze vragen riepen herkenning en discussie op: veel mensen bleken het moeilijk te vinden om duurzaam te handelen als dat ten koste gaat van gemak of plezier. De zaalreflectie maakte meteen duidelijk wat Papies later die avond theoretisch zou onderbouwen: weten wat goed is, betekent nog niet dat we het doen.

Een crisis van planetaire gezondheid

Papies opende haar lezing met een analyse van wat zij noemt de crisis van planetaire gezondheid. Ze verwees daarbij naar het binnenkort te verschijnen State of the Climate Report 2025, waaruit blijkt dat klimaatverandering, vervuiling en het verval van ecosystemen steeds grotere risico’s vormen voor voedselzekerheid, huisvesting en sociale stabiliteit. “Het gaat niet enkel om de temperatuur van de aarde,” benadrukte Papies, “maar om de stabiliteit van het klimaat dat alles in stand houdt wat we vanzelfsprekend vinden.”

Toch blijven we volgens Papies gevangen in een patroon van overconsumptie. Vooral in welvarende landen zijn we afhankelijk van een economie die moet blijven groeien, ook al weten we dat dit ecologisch onhoudbaar is. “Groene groei bestaat niet,” verklaarde ze. De rijkste tien procent van de wereldbevolking veroorzaakt ongeveer de helft van de totale uitstoot, vooral door luxe activiteiten zoals vliegen en fast fashion, terwijl de armsten de zwaarste gevolgen dragen. Zo is de klimaatcrisis volgens haar ook een crisis van rechtvaardigheid.

Waarom we niet veranderen

Papies analyseerde vervolgens waarom er zo weinig bereidheid is om gedrag te veranderen. Ondanks toenemend milieubewustzijn, blijven veel mensen vasthouden aan gewoonten die schadelijk zijn voor het milieu. “Mensen willen best iets doen, zolang het hun kwaliteit van leven niet aantast,” zei ze. Duurzaamheid wordt te vaak gezien als iets wat je kwaliteit van leven aantast. 

Hier introduceerde Papies een belangrijk begrip: de crisis van de verbeelding. We weten wel dat het anders moet, maar we kunnen ons moeilijk voorstellen hoe dat alternatief eruitziet. Ze illustreerde dit met een voorbeeld uit haar eigen onderzoek naar voedselcommunicatie. Analyse van hashtags op sociale media laat zien dat vleesgerechten vaak worden beschreven met woorden die zintuiglijke en emotionele beleving oproepen (#yummy, #juicy, #tasty), terwijl plantaardige gerechten vooral gezondheidslabels krijgen (#healthy, #plantbased). Hierdoor voelen plantaardige keuzes minder aantrekkelijk. “Als we plantaardig eten willen promoten, moeten we het niet beschrijven als moreel, maar als lekker”.

Geluk is duurzaam 

Papies stelde via Wooclap de volgende vraag aan het publiek: “Wanneer ben jij gelukkig?” De antwoorden verschenen live op het scherm. De meeste deelnemers noemden woorden als verbinding, samen zijn, rust en natuur. Deze uitkomst, aldus Papies, is veelzeggend: de dingen die ons het meest geluk brengen, zijn vaak ook de meest duurzame. Ze vormen geen tegenstelling tot duurzaamheid, maar juist gedragingen die goed zijn voor zowel mens als planeet. Duurzaamheid hoeft dus niet ten koste te gaan van geluk; het kan juist een bron van welzijn zijn.

Volgens Papies is gedragsverandering alleen blijvend wanneer dit als belonend wordt ervaren. Ze onderscheidt daarbij drie soorten beloningen die duurzaam gedrag kunnen ondersteunen: hedonische (gericht op plezier), sociale (gericht op verbinding) en betekenisvolle beloningen (gericht op zingeving). Een keuze als minder vlees eten of vaker fietsen wordt pas aantrekkelijk wanneer mensen zich kunnen voorstellen dat het prettig, verbindend of zinvol is.

Leven voorbij groei

In haar lezing pleitte Papies voor een post-groei maatschappij, waarin minder productie, consumptie en reclame centraal staan. “We hebben niet méér nodig, maar beter verdeelde welvaart en meer tijd,” zei ze. Een samenleving die minder werkt en consumeert, zou volgens haar leiden tot minder stress, minder ongelijkheid, meer ruimte voor zorg en natuur, en uiteindelijk tot meer levensgeluk. Ze noemde dit een “mogelijke keuze, geen utopie” – maar het vergt een verschuiving in wat we onder vooruitgang verstaan.

Duurzaam denken door een culturele lens

Luca Consoli gaf in het gesprek een reflectie op de morele en culturele implicaties van de discussie. Volgens hem is het problematisch dat we vaak spreken over “de mensen” of “de consumenten”. “Ik weet eigenlijk niet wie dat ‘we’ is,” zei hij. “Wie bedoelen we precies als we zeggen dat ‘wij’ duurzamer moeten leven? Niet iedereen heeft dezelfde mogelijkheden of dezelfde cultuur.”

Consoli wees erop dat duurzaamheidsdenken vaak westers en individualistisch is. In andere, meer collectivistische culturen staat genieten juist in het teken van samenzijn, familie en harmonie met de omgeving. Wat wij als ‘plezierig’ ervaren, is dus cultureel bepaald. Hij pleitte daarom voor meer culturele diversiteit in het denken over duurzaamheid.

Daarnaast bekritiseerde Consoli het idee dat de verantwoordelijkheid vooral bij de individuele consument ligt. “Systemen faciliteren vervuilende keuzes,” zei hij, “door middel van reclame, subsidies en economische prikkels. Zolang dat niet verandert, kunnen we het individu niet alle schuld geven.”

Plezier heruitvinden

In het slotgesprek kwamen beide sprekers tot een gezamenlijke conclusie: de spanning tussen plezier en duurzaamheid hoeft geen tegenstelling te zijn, maar kan juist een uitnodiging vormen om opnieuw te ontdekken wat genieten betekent.
 

Aankondiging

Mag je nog genieten van een verre reis, nieuwe kleding of een lekkere biefstuk? Genieten gaat vaak samen met comfort en consumeren, terwijl onze aarde vraagt om minder: minder vliegen, minder vlees, minder kopen. Is ‘minder genieten’ de prijs die we betalen voor een gezonde planeet? Of is het andersom: kunnen we niet meer genieten zonder te consumeren? Kom luisteren naar psycholoog Esther Papies en filosoof Luca Consoli over de spanning tussen genieten van het leven en het goede doen voor de planeet. 

Zak wortels of zak chips? 

Duurzame keuzes draaien vaak om ‘het goede doen’ voor de planeet, terwijl dingen als vliegvakanties, barbecues en shoppen vooral leuk of lekker zijn. Het voelt soms alsof je telkens moet kiezen tussen een zak wortels en een zak chips—en dan is de keuze snel gemaakt. Is minder genieten de prijs die we moeten betalen voor een gezonde planeet? En wie is ‘we’ eigenlijk—wie moeten die offers gaan brengen? En wie gaat dat bepalen?

Ook mensen die heel duurzaam leven, vinden het soms lastig om niks te kopen of te genieten van iets dat niet zo groen is. Een keer ‘zondigen’ voelt al snel verkeerd. Sommigen gaan zelfs zo ver in hun duurzame leven dat ze er ongelukkig van worden— ook wel ‘ecorexia’ genoemd. Is het goed om jezelf dingen te ontzeggen voor de planeet, of juist niet?

Geniet ervan!

Wat is genieten eigenlijk? Bepalen we dat zelf eigenlijk wel? Overal zijn reclames, advertenties en influencers die ons laten zien wat we moeten willen. We scrollen door reviews en zoeken naar de beste deal of ervaring—om maar zoveel mogelijk te genieten van elke ervaring. Ons idee van genieten is sterk gevormd door commerciële belangen. Moeten we ons verzetten tegen die belangen, of is aantrekkelijke marketing voor duurzame producten en diensten juist een deel van de oplossing? En kunnen we nog wel goed genieten zonder te consumeren?

Kom luisteren naar de lezing van psycholoog Esther Papies over gedragsverandering en de overgang naar een duurzamere samenleving. Na haar lezing gaat Esther Papies in gesprek filosoof Luca Consoli en een gesprek over de ingewikkelde relatie tussen genieten en duurzaamheid. 

Kom en stel ook je eigen vragen.  

De voertaal is Nederlands.

Over de sprekers

Esther Papies is gezondheidspsycholoog aan de Radboud Universiteit. Zij  is expert op het gebied van gedragsverandering als het gaat om gezondheid en klimaatverandering. Ze doet onder meer onderzoek naar wat eet- en drinkgedrag motiveert, de motivaties en barrières voor het verminderen van vlees- en zuivelinname, en de motivatie voor klimaatactie onder bevoorrechte individuen.

Luca Consoli is natuurkundige en filosoof aan de Radboud Universiteit. Daarnaast is hij directeur van het Onderwijsinstituut voor Inter- en Transdisciplinaire Educatie. Hij is in het bijzonder thuis in (deugd)ethiek, wetenschappelijk wangedrag en voedingsethiek