Geopolitics – The Middle East Background Current Affairs Lecture door politicoloog Bertjan Verbeek

Het koloniale verleden

De oorsprong van de regionale spanningen gaat terug naar de koloniale periode. Tot halverwege de jaren zestig hadden Groot-Brittannië en Frankrijk de touwtjes stevig in handen, met grote invloed op de regeringen van landen in het Midden-Oosten. Na de Suezcrisis werden deze voormalige koloniale machten uit de regio verdreven en namen de VS en de Sovjetunie hun plaats in. Gedurende de Koude Oorlog zochten de landen in het Midden-Oosten steun bij een van de twee supermachten, waarbij de geopolitieke koers vaak werd bepaald door de vraag welke partij hen het beste diende in het wereldwijde conflict.

De Iraanse Revolutie

“Een van de belangrijkste keerpunten in het Midden-Oosten was de Iraanse Revolutie van 1979”, vertelde Verbeek. Iran, voorheen een belangrijke Amerikaanse bondgenoot, onderging een grote verandering toen de Islamitische Republiek werd uitgeroepen, wat het machtsklimaat in het Midden-Oosten drastisch veranderde. De VS, die eerder samenwerkte met de sjah van Iran, bevond zich plotseling tegenover een vijandig regime. Irans ambities en steun voor sjiitische groeperingen zoals Hezbollah en Hamas, leidde tot angst en wantrouwen bij andere landen in de regio, waaronder Saoedi-Arabië, Irak, Egypte en Turkije, dat Iran de macht in de regio zou vergroten. Deze dynamiek leidde tot een reeks conflicten en strategische allianties om machtsbehoud in de regio. 

Olie en gas

De controle over de strategische hulpbronnen in de regio speelt een cruciale rol in de geopolitieke strategieën van zowel regionale als mondiale machten. De rijke olie- en gasreserves maken de regio een wereldwijd economische spil, wat verklaart waarom ook landen zoals de VS, China en Rusland zo’n sterke interesse in de regio hebben. 

Na de verschuiving van Iraanse alliantie, bleek dat VS bereid was militaire actie te ondernemen om haar energiebelangen in de regio te beschermen. Dit werd duidelijk tijdens de Irakoorlog van 2003, waarvan de resultaten gemengd waren. “De oorlog was een duidelijke militaire overwinning voor de VS, maar ze slaagde er niet in om een stabiel en democratisch Irak op te bouwen”, stelde Verbeek. Het besluit om de soennitische minderheid uit de regering te zetten, leidde tot de versterking van de sjiitische invloed en maakte van Irak een belangrijke strategische partner voor Iran. Dit destabiliseerde de regio verder en verhoogde de onderlinge spanningen. Als reactie daarop haalden Israël, Saudi-Arabië en de Emiraten, die ooit grote vijanden waren, de banden aan. 

Op 7 oktober 2023 voerde Hamas een aanval uit in Israël, grotendeels gemotiveerd door het gevoel dat het belangrijke bondgenoten verloor, aldus Verbeek. Veel van deze landen richtten zich op vredesgesprekken tussen Israël, Saudi-Arabië en de Emiraten, wat de Palestijnse zaak naar de achtergrond duwde. Hamas vreesde een belangrijke verliezer te worden in de verschuivende machtsbalans in de regio.

Onvoorspelbaar Iran

De recente val van het Regime van Assad heeft een grote invloed op de toekomst in de regio. Er is een machtsvacuüm ontstaan. Iran, dat haar strategische banden met Hezbollah in Syrië had opgebouwd, verliest haar grip op de regio, vooral door Israëlische militaire acties die gericht zijn op het verzwakken van Irans invloed. Dit heeft geleid tot een situatie van onzekerheid. “De vraag is nu: Wat gaat Iran doen?” stelt Verbeek.  Zal het zijn invloed proberen te herstellen of zich terugtrekken uit de regio? De angst dat Iran nucleaire wapens ontwikkelt, blijft een belangrijke bron van spanning. 

De onzekere toekomst van het Midden-Oosten

Ook China heeft zijn ogen op het Midden-Oosten gericht. Het heeft strategische allianties gesloten met verschillende landen in de regio, met name Iran, dat een belangrijke energiepartner voor China is. “China is geïnteresseerd in stabiliteit in de regio”, legt Verbeek uit, omdat de energievoorziening cruciaal is voor de Chinese economische groei. China vreest dat de nucleaire ambities van Iran de VS en Israël zullen provoceren. “Het worst case scenario voor China is een opstand en regimeverandering in Iran, waardoor China hun bondgenoot verliest.” 

De interactie tussen lokale, regionale en mondiale factoren maakt het Midden-Oosten tot een van de meest complexe en onvoorspelbare regio's ter wereld. De rol van energiebronnen, ideologische conflicten en onderlinge allianties blijven het speelveld bepalen in dit geopolitieke schaakspel. “Wat er ook in de toekomst gebeurt, het is verbonden met de wereldwijde effecten die het heeft”, besluit Verbeek.

Aankondiging

Welke belangen van schillende landen spelen er in het Midden-Oosten? Hoe verhouden de verschillende geopolitieke spelers zich tot elkaar en tot de regio? En in hoeverre kan geopolitiek de huidige situatie in het Midden-Oosten verklaren? Kom luisteren naar politicoloog Bertjan Verbeek en kijk met een geopolitieke bril naar het Midden-Oosten.

Speelveld voor wereldmachten

Het Midden-Oosten is niet in een vacuüm te begrijpen: er spelen enorme geopolitieke belangen, die van grote invloed zijn op de verhoudingen binnen en buiten de regio. De strategische ligging, de rijkdom aan olie en gas, en de toegang tot belangrijke handelsroutes maken het gebied tot een belangrijk speelveld voor wereldmachten. 
Landen zoals de Verenigde Staten, China, Rusland en Europese staten, maar ook regionale machten als Saudi-Arabië en Turkije hebben elk hun eigen agenda’s. Al deze spelers geven mede gestalte aan de verhoudingen in het Midden-Oosten en de spanningen die daar zijn. 

Schuif in je lunchpauze aan en leer meer over de achtergronden van de onrust in het Midden-Oosten in dit tweede van vier Achtergrond Actualiteitencolleges over het Midden-Oosten. 

De voertaal is Engels. 

Over de spreker

Bertjan Verbeek is politicoloog en hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Radboud Universiteit. Hij doet onderzoek naar (crisis)besluitvorming in buitenlands beleid.