Giorgio Agamben over geluk | Lezing en gesprek met filosoof Ype de Boer

Ype de Boer verzorgde deze avond een lezing over Agamben en zijn zoektocht naar geluk. Vervolgens ging hij verder in gesprek over deze thematiek met gespreksleider Cees Leijenhorst. Aan het eind van het programma stelde het publiek enthousiast vervolgvragen.

De invloed van Heidegger en Benjamin

Giorgio Agamben werd geboren in het Italië van 1942, tijdens de Tweede Wereld oorlog. Er is weinig bekend over zijn jeugd, maar wel is duidelijk dat hij zich al vroeg in zijn leven in de hoogste culturele kringen begaf, vertelde De Boer. Agamben was bevriend met bekende figuren uit de Italiaanse culturele elite, grote kunstenaars, schrijvers en denkers. De ontmoeting met Martin Heidegger eind jaren ‘60 was beslissend voor Agambens denken. Daarnaast maakte het werk van Walter Benjamin grote indruk op de jonge Agamben. Zelf beschouwde Agamben Benjamin als ‘tegengif’ tegen de negatieve kanten van Heideggers filosofie.

Biopolitiek

Via een uitstapje naar het denken van Michel Foucault legde De Boer uit dat biopolitiek een centraal begrip is in Agambens filosofie. Dit is een vorm van politiek die expliciet en intensief ‘zorg draagt voor het volk’. De Boer noemde als voorbeeld de schoolplicht: die is niet alleen ingevoerd om kinderarbeid tegen te gaan, maar ook om de bevolking te vormen. Agamben wijst een totaliserende tendens aan in hedendaagse politiek, die haar macht over het gehele bestaan uispreidt. Denk bijvoorbeeld aan de afname van vingerafdrukken en irisscans op vliegvelden. Dit zijn uitzonderlijke zaken die we steeds normaler zijn gaan vinden, ziet Agamben. Hij vindt dat we ons hiertegen moeten verzetten. In deze context uitte Agamben bijvoorbeeld ook harde, kritiek op het coronabeleid. Hij waarschuwt voor de enorme intensivering van de macht van de overheid over ons leven.

Apparaten en de moderne geluksindustrie

Agamben ziet dat het menselijk leven gestuurd en gereguleerd wordt door zogenoemde “apparaten”. De snelweg, bijvoorbeeld, is zo’n apparaat, legde De Boer uit. Een snelweg maakt het makkelijk om snel en ver te reizen. Maar ondertussen creëert diezelfde snelweg de verwachting dat we reizen en levert deze schade op, zoals verkeersongelukken en uitstoot. 

Tegelijkertijd wijst Agamben op een ‘denkfout’ in het Westerse denken: we hebben het idee dat het leven op zichzelf genomen, waardeloos, ongevormd, wild ’naakt’ is. Daarom zouden we  instituties nodig hebben om het leven met rechten, waarde, goedheid etc. aan te kleden. We hebben het idee dat het leven alleen maar goed, rechtvaardig of gelukkig kan zijn als wij er iets aan veranderen, als we het inkaderen. Rechtvaardigheid wordt zo afhankelijk van het apparatus van de rechtspraak, wetten en regels. En geluk wordt afhankelijk van het apparaat consumptiemaatschapij.

Het door apparaten gestuurde bestaan creëert volgens Agamben een nieuwe mensvorm: de brave burger van postindustriële democratieën die alles aan zijn leven laat besturen en bestieren door apparaten. Geluk is een soort toverwoord geworden waarmee wij ons inlaten met al die apparaten die ons ter beschikking staan. 

“Waar” geluk, een tweeledige zoektocht

Voor Agamben is louter het bekritiseren van de moderne geluksindustrie niet genoeg, legde De Boer uit. Het is vervolgens de taak van de filosoof om dan ook een “waar” geluk te denken, meent Agamben. De Boer, die Agambens zoektocht naar geluk onderzoekt in zijn boek Een filosofisch rariteitenkabinet (Boom, 2025), legde uit dat denken van waar geluk voor Agamben een tweeledige opgave is. Allereerst is het een filosofische opgave: Agamben wil tegen lange tradities in een nieuwe levenshouding denken. Tegelijkertijd is het ook een poëtische opgave: de genoemde Westerse denkfout maakt dat we nieuwe (onvoorziene) voorbeelden, idealen en mensbeelden nodig hebben, en daartoe biedt poëzie een mooie uitkomst. 

Het sacrale en het profane

Wat is dan voor Agamben de weg naar geluk? Die weg ligt in profanatie, legde De Boer uit. Profanatie staat tegenover consacratie. Sacraal zijn voorwerpen, plaatsen, dieren en mensen die aan het ‘vrije gebruik’ onttrokken zijn en in een ‘aparte’ sfeer geplaatst zijn. Denk bijvoorbeeld aan wijwater: het was ‘gewoon’ water, maar door de gebruiken er omheen is het speciaal, heilig water geworden. Of denk aan een gebouw: door de eigendomsakte wordt bepaald van wie het is en wat de bestemming is. Zo wordt het ineens “mijn huis”. Agamben vreest dat alles in het leven gesacreerd wordt - in protocollen en apparaten gevangen wordt.

Tegenover het sacrale staat het profane, legde De Boer uit. Profaan is ‘vrij van sacrale namen’ en gebruiken. Wijwater kan bijvoorbeeld weer profaan worden door er waterballonnen mee te maken. De Boer wijst voor het profane ook op spelende kinderen: kinderen transformeren elk object dat ze in handen krijgen. Ze zijn nog niet opgeleid in de apparatenwereld van de volwassenen en de regels. Kinderen laten zien dat alle dingen meerdere betekenissen en gebruiken toestaan: papier kan een vliegtuigje zijn en een auto kan een hut zijn. 

“Eeuwig en rechtvaardig geluk”

Volgens Agamben ligt een gelukkig leven in het profane: “Het gelukkige leven is een "volledig profaan en 'afdoende' bestaan, dat de perfectie van zijn potentialiteit ... bereikt heeft,” schrijft Agamben. Het is volledig profaan omdat het buiten de grip van sacrale apparaten ligt. Het is afdoende omdat het niets anders verlangt dan het vrije gebruik. En het is perfect potentieel omdat dit geluk neerkomt op een herwaardering van het bestaan in termen van potentialiteit (mogelijkheden). Dit is Agambens antwoord op het steeds maar denken dat we dit of dat moeten doen om gelukkig te zijn.

Met dit geluk in het profane heeft Agamben “eeuwig en rechtvaardig” geluk gedacht. De Boer verwees al bij de opening van zijn lezing naar zijn zoektocht naar dit geluk:  “Al vroeg werd ik […] gegrepen door een verlangen om met al mijn kracht uit te zoeken of er iets in de hemel of op aarde was waardoor ik, zou ik het gevonden hebben, een eeuwig en rechtvaardig geluk zou genieten,” schrijft Agamben. 

Aankondiging

Wie is Giorgio Agamben en hoe ziet de zoektocht naar geluk van deze doemdenker en pessimist er uit? Giorgio Agamben (1942) is een invloedrijke hedendaagse Italiaanse filosoof die bekend is om zijn kritische cultuuranalyses. Kom luisteren naar filosoof Ype de Boer en maak kennis met Giorgio Agamben en zijn vernieuwende blik op geluk. 

‘Eeuwig en rechtvaardig geluk’

Giorgio Agamben (1942) is een invloedrijke hedendaagse filosoof, die voortborduurt op grote denkers als Martin Heidegger en Michel Foucault. Bij het bredere publiek staat hij vooral bekend als doemdenker die stevige, pessimistische kritiek uit op de moderne politiek. Maar naast die donkere cultuuranalyses pakt Giorgio Agamben ook de aloude filosofische zoektocht naar geluk op. 

Terugblikkend op zijn filosofische leven schrijft Agamben dat hij wordt gedreven door een verlangen om met al zijn kracht uit te zoeken of iets in de hemel of op aarde hem een ‘eeuwig en rechtvaardig geluk’ zou kunnen schenken. 

Hoe ziet Agambens zoektocht naar dit geluk eruit? Wat is er zo vernieuwend aan zijn benadering van geluk? Hoe verhoudt zijn zoektocht zich tot zijn pessimistische cultuurkritiek? En welk nieuw perspectief op geluk biedt Agambens filosofie ons?

Na zijn lezing gaat filosoof Ype de Boer in gesprek over het denken van Giorgio Agamben en over zijn filosofie van geluk. Kom luisteren en stel je vragen! Filosoof Cees Leijenhorst is de gespreksleider. 

Over de sprekers

Ype de Boer is filosoof en docent aan de Radboud Universiteit. Hij is vertaler van Agambens werk.  In maart 2025 verschijnt zijn publieksboek Een filosofisch rariteitenkabinet. Agambens zoektocht naar geluk bij Uitgeverij Boom.Hij is auteur van Agamben’s Ethics of the Happy Life (2024). Eerder schreef hij Het erotisch experiment, Voorbij de moderne seksuele identiteit (2019) en Murakami en het gespleten leven (2017). Voor zijn proefschrift over Agamben ontving hij in 2024 het Legatum Stolpianum.