Is atheïsme ook een geloof? | Lezing en gesprek met theoloog Rik Peels en religiewetenschapper Lena Richter

“Wat bezielt de atheïst?” vraagt Peels zich hardop af. “De atheïst – net zo goed als de gelovige – wordt niet altijd gedreven door rationele argumenten, maar ook door bepaalde ervaringen, intuïties en gevoelens.” Atheïsten zeggen het soms bijvoorbeeld opwindend te vinden dat in een wereld zonder god het leven en onze keuzes aan ons zijn, en aan niemand anders. Ook ervaringen met vernederende en schadelijke praktijken binnen religie kunnen een motief zijn om atheïst te worden. 

Atheïsme als geloof?

Dan komt Peels bij de hamvraag: is atheïsme een geloof? Zijn antwoord is tweeledig: enerzijds is atheïsme slechts een negatie van geloof in goden. Anderzijds herbergt atheïsme vaak ook een levensbeschouwing over hoe de werkelijkheid in elkaar zit. Wetenschap wordt bijvoorbeeld soms in de plaats van een God gezet. “Begrijpelijk, want de mens is immers een zingevend wezen. Kortom,” besloot Peels, “als religieus geloof een geloof is, dan is atheïsme dat ook.” 

Atheïsme als religie? 

Lena Richter nam het stokje over. Zij vertelde niet zo zeer geïnteresseerd te zijn in de vraag of atheïsme een geloof is, maar wel in een andere vraag: is atheïsme een religie? In haar onderzoek  naar niet-gelovigen in Marokko en in de Marokkaanse diaspora in Nederland kwam ze deze vraag tegen. Veel van deze mensen zijn immers niet (meer) gelovig, maar doen nog altijd graag mee aan bepaalde feesten of tradities en vinden veel betekenis in de Koran. Een klein gedeelte van deze voormalige moslims is wél heel uitgesproken atheïstisch, zijn kritisch op religie en soms zelf activistisch hierin. Richter wilde graag onderzoeken hoe zij betekenis en zingeving creëren. 

Atheïstisch festival

Richter vertelde over een event waar heel veel voormalige Moslims samenkomen: het festival Celebrating Decent, elk jaar in een andere Europese stad. “Het gaat te ver om dit als bedevaart te beschrijven,” aldus Richter, “maar het festival laat wel zien dat atheïsme meer is dan alleen de afwezigheid van religie. Atheïsme krijgt hier een positieve invulling in zang, dans, debat en gelach.” Richter stelde dat je zelfs zou kunnen spreken over preken, al gaan deze in dit geval over het bevragen van religie en religieuze instanties. Ook staan er lege stoelen, als symbool voor de mensen die voor hun zogenoemde blasfemie hebben moeten boeten met hun vrijheid of hun leven. Bovendien, benadrukte Richter, is dit event heel divers: al heeft atheïsme vaak een wit-mannelijk imago, op dit festival zie je juist veel vrouwen van kleur. 

Kleding en symbolen

Richter vervolgde dat er geen vaste kledingcode voor atheïsme bestaat, maar dat je de liberale levensstijl van veel atheïsten wel in de kleding terugziet: T-shirts, spijkerbroeken enz. Maar zijn er ook atheïstische symbolen? Jazeker, vertelde Richter, maar opnieuw zie je hier geen uniformiteit: er zijn allerlei verschillende symbolen die vaak gelinkt zijn aan vrijheid, rechtvaardigheid, wetenschap en feminisme. Een bekend symbool is bijvoorbeeld de atoomwenteling. Evenmin is er één boek zoals de Bijbel of Koran, maar eerder een breed scala aan verschillende boeken over allerlei verschillende thema’s. Daarnaast, vervolgde ze, heeft het atheïsme zelfs een eigen feestdag: 23 maart. Dit is zowel atheïsme-dag als coming-out dag. Deze niet-religieuze feestdag wordt niet zo sterk gekenmerkt door rituelen als religieuze feestdagen.

Spectrum 

Religie en niet-religie vormen geen harde tegenstelling, besloot Richter haar verhaal. “Het zijn twee uitersten van een gradueel spectrum.” Meestal is er aan de niet-religieuze kant meer ruimte voor twijfel en wellicht individuele invulling. Tegelijkertijd heb je aan die kant ook vaak minder spiritualiteit, minder gemeenschap en minder georganiseerde betekenisgeving. Maar dat het er minder is, benadrukte ze. Het festival Celebrating Decent is hier een mooi voorbeeld van. 

Aankondiging

Wat is atheïsme? Een groot deel van de Nederlandse ongelovigen noemt zich atheïst. Is het simpelweg de afwezigheid van geloof, of is het een levensbeschouwing met eigen tradities, overtuigingen en gemeenschapszin? En wat kunnen atheïsten en gelovigen van elkaar leren? Kom luisteren naar theoloog Rik Peels en religiewetenschapper Lena Richter en ontdek hoe een wereld zonder God eruitziet.  

Wel of geen God?

Bestaat God wel of niet? In debatten over godsgeloof en atheïsme gaat de aandacht voornamelijk uit naar deze vraag, en de voor- en tegenargumenten. Maar atheïsme zelf is nog amper onderzocht. In zijn recent verschenen boek Leven zonder God onderzoekt theoloog Rik Peels wat atheïsme zo aantrekkelijk maakt. Meer dan de heft van de Nederlanders is immers niet gelovig. Zijn er specifieke denkwijzen die mensen richting atheïsme leiden? En los van de vraag of de atheïstische argumenten het bestaan van God weerleggen, valt er misschien iets te leren van atheïsme voor ons allemaal? 

Niet vanzelfsprekend

Atheïst zijn is niet overal even vanzelfsprekend. Waar in de christelijke Nederlandse gemeenschappen niet-gelovig zijn meestal geen groot issue meer is, kan dat voor Nederlanders met andere religieuze achtergrond ingewikkelder liggen. Zo leven Marokkanen in de diaspora in Nederland vaker in een gemeenschap waarin atheïsme afwijkt van de norm. Wat betekent het om in deze gemeenschappen atheïst te zijn? Is het atheïsme van deze groep anders dan dat onder andere Nederlanders?

Theoloog Rik Peels en religiewetenschapper Lena Richter gaan in gesprek over wat atheïsme kenmerkt, en hoe veelzijdig het kan zijn. Liesbeth Jansen is de gespreksleider. Kom luisteren en stel je vragen. 

Over de sprekers

Rik Peels is theoloog en filosoof aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Zijn belangrijkste onderzoeksonderwerp is de ethics of belief. Hij heeft een theorie over verantwoordelijk geloof ontwikkeld, onwetendheid bestudeerd, het sciëntisme bekritiseerd en een common sense alternatief ontwikkeld, de ethiek van religieus geloof onderzocht en zich verdiept in de epistemische verantwoordelijkheden van universiteiten. Hij schreef Leven zonder God. Wat je kunt leren van atheïsten.  

Lena Richter is religiewetenschapper aan de Radboud Universiteit. Zij doet onderzoek naar atheïsme onder jonge Marokkanen in Marokko en in West-Europa. 

Dit is een programma van Radboud Reflects en de Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen.