Islamitische filosofie | Lezing en gesprek met islamoloog Harald Viersen en religiewetenschapper Kamel Essabane

Het einde van de Islamitische filosofie?

Al-Ghazali sprak een fatwa uit: een juridisch oordeel waardoor iedereen die deze filosofische ideeën verspreidt, in principe gedood mag worden. Betekende dit dan het einde van de islamitische filosofie? “Sommigen vinden dat Al-Ghazali de filosofie en het vrije woord de nek heeft omgedraaid. Maar anderzijds hebben we geen bewijs dat er ooit iemand vermoord is door deze fatwa en werden er filosofische bibliotheken volgeschreven,” legde Viersen uit. 

Hoe kon een islamitische filosofie floreren die ingaat tegen grondbeginselen van de islam? Viersen ziet dat de islam lange tijd grote tolerantie voor ambiguïteit kende. Verschillende visies en interpretaties mochten naast elkaar bestaan. Want, zo was de gedachte, uiteindelijk is het laatste woord aan God, niet aan de mens.

Islamitische filosofie in de moderne tijd

De vraag wat islamitische filosofie is, blijft in de moderne tijd centraal staan. Het denken past zich aan veranderende omstandigheden aan, vertelde Viersen. Het moderne Europese kolonialisme heeft gevolgen gehad voor denken over identiteit en nationaliteit, ook voor de islamitische wereld. De laagdunkende blik op andere tradities van westerse wetenschappers maakte dat de vraag wat authentieke islamitische filosofie is, opnieuw gesteld werd. Sommige islamitische denkers kwamen met vernieuwende perspectieven op dit vraagstuk.

Popularisering van islamitische filosofie

Na de lezing was het tijd voor een gesprek met Harald Viersen en Kamel Essabane, onder leiding van gespreksleider Cees Leijenhorst. Essabane is promovendus Vergelijkende Godsdienstwetenschap aan de FFTR. In 2022 publiceerde hij samen met Sabine Wassenberg het boek De Zoon van de Gazelle. Dit is een filosofisch kinderboek, gebaseerd op een verhaal uit de 12^e eeuw van de Arabische traditie. Essabane heeft dit boek geschreven omdat er in dit verhaal veel universele thema’s voorkomen. Tegelijkertijd wilde hij laten zien dat deze islamitische tekst een bron van rijkdom is, omdat de islam in de Nederlandse samenleving gemarginaliseerd is. En bovendien maakt dit verhaal duidelijk dat filosofie een weg naar waarheid of kennis is die parallel loopt aan religie. 

Essabane’s boek is uniek, omdat er in het Nederlanse taalgebied vooral popularisering van islamitische filosofie is voor volwassenen, niet voor kinderen. De reacties op deze vorm van popularisering of hervertelling is gevarieerd. De zoon van de gazelle wordt op een aantal scholen gebruikt, en in die zin positief ontvangen. Essabane ziet dat veel Nederlandse moslims, in dit niet erg islamvriendelijke land, trots zijn op de islamitische filosofie. Maar Essabane kreeg ook negatieve reacties op zijn boek: filosofie zou gevaarlijk zijn voor kinderen, omdat ze dan misschien wel gaan twijfelen aan de islam. “En dat terwijl het een heel ‘veilig’ verhaal is, omdat het aangeeft dat denken tot dezelfde conclusies kan komen als de openbaring,” merkte Essabane op.

Vervolgvragen

Gespreksleider Cees Leijenhorst had nog vele vervolgvragen voor Viersen en Essabane. Wat is de verhouding tussen islamitische filosofie en westerse filosofie? En welke rol speelt het theologische aspect van islamitische filosofie in die verhouding? Het gesprek ging over soefisme en mystiek, over kolonialisme en oriëntalisme, over politieke contexten en de positie van de wetenschapper. Na het gesprek was er ruimte voor vragen uit het publiek.

Aankondiging

Wat is islamitische filosofie? De islamitische denktraditie kenmerkt zich door een sterke wisselwerking tussen filosofie en religie. Waar ligt de scheidslijn? Waarom is de islamitische denktraditie vrij lang buiten beeld gebleven? En wat kunnen we er vandaag de dag van leren? Kom luisteren naar religiewetenschappers Harald Viersen en Kamel Essabane en maak kennis met Islamitische Filosofie.

Islamitische filosofie, wat is dat?

In de islamitische filosofie wordt druk gedebatteerd over de vraag: “islamitische filosofie”, wat is dat eigenlijk? Kunnen we de Westerse term “filosofie” zomaar op dezelfde manier gebruiken voor Islamitisch denken? En wat is “islam” eigenlijk? Is dat een religie, of eerder een cultuur? Wat betekent dit voor filosofie? Islamitische denkers zoeken naar een identiteit, een afbakening van andere denktradities. Wat zijn de grote denkers in deze traditie, en wat verbindt hen met elkaar? Wat zijn de centrale thema’s? En wat zijn de overeenkomsten en verschillen met Westerse filosofie?

Hier en nu

Hier in Nederland lezen, leren en horen we meestal over filosofen uit Europa en Amerika. Islamitische filosofie voelt daarom ver weg. Maar staan “Westerse” filosofen als Plato en Aristoteles niet even ver van ons af als Avicenna en al-Ghazali? Zij leefden immers ook in een andere cultuur dan wij, en zelfs meer dan duizend jaar eerder dan hun Arabische collega’s. Wat kunnen wij hier in Nederland leren van Islamitische Filosofie? Hoe kunnen oude verhalen van Islamitische denkers hier en nu opnieuw relevant zijn? En hoe is het om vandaag de dag in Nederland onderzoek te doen naar Islamitische filosofie?

Na zijn inleiding in de islamitische filosofie gaat religiewetenschapper Harald Viersen in gesprek met Kamel Essabane over islamitische filosofie in onze tijd en wat we ervan kunnen leren. Kom luisteren en stel je vragen!

De voertaal is Nederlands. 

Over de sprekers

Harald Viersen is universitair docent Islam, Politiek en Samenleving aan de Radboud Universiteit. Hij is gespecialiseerd in hedendaags Arabisch denken en in de intellectuele geschiedenis van de Arabische wereld in het algemeen.

Kamel Essabane is promovendus Vergelijkende Godsdienstwetenschap aan de Radboud Universiteit. Hij doet onderzoek naar het onderwijzen van burgerschapswaarden in Islamitisch godsdienst onderwijs op Nederlandse basisscholen. Ook verzorgt hij introductiecursussen over islamitische filosofie bij Fahm Instituut. Zijn boek De Zoon van de Gazelle (2022, met Sabine Wassenberg), een hervertelling van een beroemd, eeuwenoud Islamitisch verhaal, won twee prijzen voor beste filosofische kinderboek.

Hoe kunnen filosofie en islam samengaan?

Volgens Viersen zijn voor de vroege Islamitische denkers twee visies op filosofie van belang: filosofie als Griekse wetenschap en filosofie als gebruik van de rede. Kunnen deze aspecten van filosofie samen gaan met de islam? Wat tegen het bestaan van ‘Islamitische filosofie’ spreekt, is dat de bronnen goeddeels Grieks zijn, en dat het redeneren van filosofen tot conclusies komt die soms in lijken te gaan tegen de islamitische leer. Anderzijds is het vocabulaire vergeven van islamitische verwijzingen en beïnvloedde de islam de vraagstukken die centraal stonden in deze filosofie. En misschien wel het belangrijkste argument vóór het samengaan van filosofie en islam: islamitische filosofie is door moslims eeuwenlang beschouwd als centraal onderdeel van de islam.

Ibn Sina en Al-Ghazali

Na een verrijkend historisch kader lichtte Viersen twee belangrijke filosofen in de islamitische traditie uit: Ibn Sina en Al-Ghazali. Hij nam het publiek uitgebreid en helder mee in Ibn Sina’s godsbewijs, omdat hij, zoals eerder aangegeven, niet alleen een portret wil schetsen van grote filosofen, maar ook daadwerkelijk wil filosoferen. Een andere bekende islamitische denker, Al-Ghazali, bekritiseerde Ibn Sina en andere filosofen van zijn tijd. Al-Ghazali beargumenteerde dat filosofie veel goed doet, maar dat filosofen tot drie grote conclusies komen die uiteindelijk ingaan tegen God of Allah, en dat zij daarom ongelovig zijn. “Interessant is wel dat Al-Ghazali in zijn argumentatie gebruik maakt van dezelfde filosofische methode als degenen die hij bekritiseert,” ziet Viersen.