Kiezer of kapitaal: van wie is de democratie? | Lezing, gesprek en muziek met politicoloog Joep van Lit, rechtsfilosoof Maxim van Asseldonk en muzikant Teun van Laake

Wat is vrijheid? 

Rechtsfilosoof Maxim van Asseldonk opende met de ingewikkelde relatie tussen publiek en privaat bezit. Wat ligt in collectieve handen? En wat is privébezit van een kleine groep mensen? Hij opende met een verwijzing naar Benjamin Constant, een Franse politieke denker uit de 19e eeuw. Constant maakt een onderscheid tussen twee begrippen van vrijheid. Het klassieke begrip (vrijheid is collectief de koers van de samenleving bepalen) en het moderne begrip (afwezigheid van inmenging). Een belangrijk onderdeel van het moderne begrip het recht op privé-eigendom.

Constant beschouwde dit moderne begrip als het “echte” vrijheidsideaal. Maar is dat wel zo? Kunnen we werkelijk spreken van vrijheid als we de publieke sfeer overleveren aan markt en eigendom, zonder daar collectief over na te denken?

Publieke dingen: wat vergeten we?

Filosofe Bonnie Honig, zo ging Van Asseldonk verder, stelde dat we in het debat over democratie vaak vergeten wat ‘de publieke zaak’ letterlijk inhoudt. Niet alleen het volk, de mensen, doen ertoe, maar ook de dingen: infrastructuur, bruggen, riolen, wegen. Deze materiële voorwaarden voor het samenleven, bieden stabiliteit. Ze maken interactie mogelijk en geven ons een gedeelde leefwereld waarin we ons tot elkaar kunnen verhouden.

Wat gebeurt er als deze publieke dingen hun stabiliteit verliezen? Van Asseldonk verwijst naar het instorten van de Morandi-brug in Genua in 2018, een rampscenario dat niet alleen levens kostte, maar ook het vertrouwen in de publieke ruimte ondermijnt. Hoe kon dit gebeuren? Waarom wordt een brug eigenlijk boven appartementen gebouwd? Waarom ligt de nadruk op kostenbesparing, efficiëntie, en private winst in plaats van publieke veiligheid? 

Demonstratierecht onder druk

Ook bij het demonstratierecht komt de spanning tussen publieke en private dingen sterk naar voren. Demonstreren is bij uitstek een publiek en politiek handelen. Maar waar mag dat nog? En mag dat bijvoorbeeld op de snelweg, zoals activisten van Extinction Rebellion doen? Niet volgens de Burgemeester van Den Haag. Voor demonstraties, is het er het Malieveld, stelde hij. Volgens Van Asseldonk is dat problematisch: een snelweg is ook publieke ruimte, en publieke ruimte is er juist om politiek te kunnen handelen. “Gelukkig”, zegt hij ironisch, “had de burgemeester ongelijk.”

Van Asseldonk verwees daarna naar een rechtszaak over de Brennerpas, een grensgebied tussen Italië en Oostenrijk waar klimaatactivisten vrachtwagens stillegden. Het Hof van Justitie moest daar een afweging maken tussen het vrije verkeer van goederen – een fundamenteel EU-principe – en de vrijheid van meningsuiting en vergadering. Het oordeel: enige hinder is onvermijdelijk in een democratische samenleving waarin ruimte gedeeld wordt. De demonstratie was toelaatbaar. Maar: het speelveld verandert zodra publieke ruimte in private handen valt.

Privatisering van publieke ruimte

Een treffend voorbeeld is “The Galaxies”, een commercieel centrum in het Noorden van Engeland. The Galaxies is in handen van private eigenaren, maar in functie een stadscentrum. Mensen verzamelden zich daar om handtekeningen te verzamelen voor een publieke zaak, maar werden snel weggestuurd – het was immers privéterrein. De zaak kwam voor het Europees Hof, waar opnieuw een botsing ontstond tussen twee fundamentele rechten: eigendomsrecht versus het recht op vergadering.

Het Hof koos dit keer de kant van het eigendom. Maar één rechter ging hier tegenin. Zijn argument: wat is de verantwoordelijkheid van de overheid als steeds meer publieke ruimte wordt geprivatiseerd? Zodra de publieke sfeer niet meer in publieke handen is, verliezen democratische rechten hun betekenis. Van Asseldonk sloot zich bij deze redenering aan: als we alles overlaten aan de markt, zoals Constant ooit voorstelde, vergeten we de fundamentele vraag: Wat zijn eigenlijk onze zaken? Voor wie zijn ze? En wie beslist daarover? Met die vragen sloot Van Asseldonk zijn lezing af.

Kapitaal als democratische kracht – of last?

In theorie betekent democratie dat ‘het volk regeert’, zo begon politicoloog Joep van Lit zijn verhaal. In praktijk besteden we die macht grotendeels uit – aan gemeenteraad, parlement, belangenorganisaties en demonstranten. Maar, vroeg Van Lit zich hardop af: besteden we die macht ook uit aan bedrijven, multinationals en lobbyisten? Aan de hand van drie voorbeelden dook hij hier verder in – om te beginnen met campagnefinanciering en lobby.

In de VS is geld onlosmakelijk verbonden met verkiezingswinst: 80 tot 90 procent van de kandidaten met het meeste geld wint. Zelfs Bernie Sanders – kritisch op het systeem – kon niet zonder grote bedragen. In Nederland is het iets anders: partijen ontvangen publieke financiering. In totaal meer dan vijf miljoen euro over alle partijen—van links tot rechts. En ook hier is lobby een serieuze factor: er zijn ongeveer 1300 geregistreerde lobbyisten, meer dan acht per Tweede Kamerlid. In Brussel is het onduidelijk hoe groot het aantal is. De grote vraag: wordt er beleid gemaakt dat het volk niet wil, maar bedrijven wel? Dat is moeilijk meetbaar – maar de suggestie is zorgwekkend. Geld geeft toegang, en toegang betekent invloed.

Economische dreiging en structurele ongelijkheid

Van Lit wees vervolgens op het argument van het ‘vestigingsklimaat’. Als grote bedrijven zoals Shell, Unilever of ASML dreigen te vertrekken, komt beleid onder druk te staan. In 2023 leek ASML op gespannen voet te staan met de overheid, hoewel het aangaf niet weg te willen, maar wel benadrukte dat de situatie wel ingewikkeld aan het worden was. Nederland stond ooit zesde op de internationale lijst voor vestigingsklimaat, nu tiende – nog steeds boven Duitsland en Frankrijk. Toch blijft het argument krachtig: bedrijven moeten blijven, anders volgt economisch verlies. De implicatie hiervan zou zijn: democratische keuzes worden begrensd door economische rationaliteit.

Ten slotte wijst Van Lit op structurele ongelijkheid. Democratie veronderstelt: one person, one vote. Maar in werkelijkheid hebben mensen met meer kapitaal ook meer toegang, meer tijd en meer invloed. Ze kunnen lobbyisten betalen, of via media hun standpunten breder verspreiden. Beleid wordt bovendien vaak geschreven met experts – niet met burgers. En framing in de media wordt grotendeels bepaald door kapitaalkrachtige spelers. Democratie lijkt zo een ideaal dat onder druk staat door de economische werkelijkheid.

Is de democratie te koop?

Na de lezingen volgde een audiovisueel optreden door artiest Teun van Laake: een stellige, felle maar ook meditatieve reflectie op het kapitalisme en de vele systemen en praktijken die daarmee verbonden zijn. Aansluitend werd er nog verder gediscussieerd, onder leiding van Liesbeth Jansen, over de thema’s uit de lezingen. Daarbij bleef de centrale vraag nadrukkelijk in de lucht hangen: is onze democratie te koop?

De boodschap van de avond is in ieder geval duidelijk: waakzaamheid is nodig. Niet alleen ten aanzien van machtige bedrijven of ondoorzichtige lobby’s, maar ook bij ogenschijnlijk onschuldige verschuivingen van publieke ruimte naar privaat domein. Want democratie is geen vanzelfsprekendheid. Het is iets wat – net als publieke ruimte – voortdurend bevochten, gedeeld en verdedigd moet worden.

Aankondiging

Hoe weerbaar zijn democratieën tegen de macht van ultrarijken? Elke stem telt en ieder mens is politiek gelijkwaardig in een democratie – in theorie. Maar hoe verhoudt de theorie zich tot de werkelijkheid, waarin bedrijven en lobbygroepen miljarden investeren in politieke invloed? Ondermijnt dit de democratie, of is het een onvermijdelijk – of zelfs belangrijk – onderdeel ervan? Kom luisteren naar politicoloog Joep van Lit en rechtsfilosoof Maxim van Asseldonk over de democratie, de macht van het volk en het grootkapitaal en luister naar de muziek van Teun van Laake. 

Hoe wordt geld een probleem?

Hoe werkt de relatie tussen democratie en kapitaal? De eerste associatie is vaak negatief: techgiganten die met data en investeringen politieke processen beïnvloeden, olie- en gasbedrijven die hun stempel drukken op klimaatwetgeving, bedrijven die dreigen hun hoofdkantoren te verplaatsen bij belastingverhogingen. Maar kan kapitaal ook een versterkende kracht zijn binnen een democratie? Hoe en wanneer wordt (te veel) geld een probleem voor een democratie? Welke rol speelden grootkapitalisten vroeger in het politieke spel, en hoe is die rol door de decennia heen veranderd? 

Is er een tegenmacht mogelijk?

De schaal waarop grote bedrijven tegenwoordig invloed uitoefenen op beleid, lijkt groter dan ooit. Hoe ziet de toekomst uit van een democratie waarin de rijksten steeds meer invloed vergaren? Kan een politiek systeem dat sterk wordt beïnvloed door algoritmes, donaties en directe lijntjes met CEO’s nog spreken van echte volksvertegenwoordiging? Hoe goed zijn democratieën bestand tegen de invloed van ultrarijken? En hoe kijken die ultrarijken eigenlijk zelf naar de democratie?

Is het nog mogelijk om tegenmacht te organiseren in een wereld waarin economische en digitale macht steeds vaker samenvalt met politieke invloed? Kunnen democratische systemen standhouden onder die druk – en zo ja, wat is daarvoor nodig? Wat vraagt dat van burgers, van media, van onderwijs? En wat betekent dit allemaal voor het ideaal van democratische besluitvorming? Kom luisteren naar rechtsfilosoof Maxim van Asseldonk en politicoloog Joep van Lit over de rol die het grote geld speelt in de democratie, afgewisseld met muziek door Teun van Laake.

Over de sprekers

Joep van Lit is politicoloog aan de Radboud Universiteit. Hij doet onderzoek op het gebied van empirische politicologie. Hij doet onderzoek naar democratische terugval en de verdediging van democratie.

Maxim van Asseldonk is rechtsfilosoof aan de Radboud Universiteit. Zijn onderzoek richt zich op de filosofische grondslagen van de democratie. Hij schreef een proefschrift over de democratische zwaktes en potenties van het concept constituerende macht.

Teun van Laake is muzikant, dichter en theatermaker. In zijn liedjes steekt hij zijn verbazing over hedendaagse fenomenen, zoals de mode-industrie en reclame, niet onder stoelen of banken. Bovenal hoor je zijn zoektocht naar oprechtheid.