Mijn ego heeft altijd gelijk | Lezing en gesprek met sociaal psycholoog Roos Vonk

Verslag

Door Pam Tönissen | Foto's door Jetske Adams

Zelfonderschatting, zelfoverschatting en andere illusies: je ego kan je flink in de weg zitten als je realistisch naar jezelf probeert te kijken. Hoe komt dat, en welke gevolgen heeft dit voor de manier waarop wij omgaan met onszelf en met anderen? In een uitverkocht LUX nam sociaal psycholoog Roos Vonk het publiek mee in de wispelturige wereld van het ego. Na haar lezing ging ze in gesprek met filosoof Cees Leijenhorst. Na afloop mocht het publiek vragen stellen.

Spindokters

Vonk begon haar verhaal met de constatering dat mensen meesters zijn in zelfbedrog, maar dat we dit in de meeste gevallen niet in de gaten hebben. Dit komt ten eerste doordat wij allemaal een innerlijke spindokter in ons hoofd hebben die achter de schermen informatie verdraait om tot het gewenste beeld te komen. Maar net als spindokters die achter de schermen van de politieke wereld aan het werk zijn, komt de innerlijke spindokter normaal gesproken nooit op de voorgrond: je wordt je pas bewust van het eindresultaat, als de spindokter al klaar is.

Hierop maakte Vonk de vergelijking met het afweersysteem van de mens. Ons fysieke afweersysteem werkt hard om ons te beschermen. Maar wat je daarvan merkt is het resultaat – koorts – en niet het afweerproces zelf. Bovendien kun je niet naar believen koorts aan- en uitzetten. Ons psychologisch afweersysteem werkt net zo, stelde Vonk: “het zorgt er achter de schermen voor dat je je goed voelt, en beschermt ons ego.” Als je ego een deuk krijgt, gaat je afweersysteem aan de gang om je te beschermen. “De spindokter draait net zo lang aan de knoppen, tot er een gunstig beeld ontstaat,” aldus Vonk. Hier zitten wel grenzen aan: als de spindokter te ver afwijkt van de werkelijkheid, merk je dat er iets niet klopt. Je spindokter zorgt er dus voor dat de realiteit niet te ver uit het oog raakt, maar slechts subtiel wordt verdraaid. Bekende verdraaiingen zijn bijvoorbeeld ontkennen dat iets je eigen fout is, zoeken naar gunstig vergelijkingsmateriaal of de bron van de ongunstige informatie als onbetrouwbaar bestempelen. Deze verdraaiingen zie je ook vaak terug in de politiek, merkte Vonk op: “let maar op straks na de verkiezingen. Dan hebben alle partijen een verhaal waaruit blijkt dat zij eigenlijk gewonnen hebben. Onze spindokter is heel creatief!”

Groepsdieren

Waarom is het voor ons zo belangrijk om ons ego te beschermen? Volgens Vonk is dit te verklaren doordat de mens een echt groepsdier is. Onze drang om bij een groep te horen is een evolutionair overlevingsmechanisme: als je in de prehistorie van je groep afweek, slonken je overlevingskansen aanzienlijk. Mensen zijn hierdoor heel goede imitators geworden: we nemen elkaars lichaamshouding, mimiek en taalgebruik vaak automatisch over. Dit kopieergedrag is onbewust: “Een groot deel van onze informatieverwerking wordt uitbesteed aan het onbewuste, omdat onze onbewuste informatiecapaciteit veel groter is,” stelde Vonk. “Je hebt dus maar heel beperkt zicht op wat er in je brein gebeurt, en je wordt je pas bewust van het eindresultaat van allerlei onbewuste processen.” Doordat er zo veel processen achter de schermen plaatsvinden, hebben we de neiging om te onderschatten hoeveel we door invloeden van buitenaf worden beïnvloed. Mensen zeggen bijvoorbeeld vaak: “Ik word niet beïnvloed door reclame, ik koop gewoon bekende merken,” lachte Vonk. We spinnen dan altijd een verhaal wat verklaart waarom we eigenlijk zelf de regie hebben.

Vonk besloot haar verhaal door te kijken naar de mensheid als geheel. Ze stelde dat we als mensheid ook een behoorlijk ego hebben: “wij hebben ons boven het ecosysteem waar we deel van zijn, verheven. We hebben zelf besloten dat wij het slimste zijn, maar hebben nooit aan andere diersoorten gevraagd wie zij het slimste vinden.” Dit ego van de gehele mensheid heeft echter wel grote gevolgen: het loopt slecht met ons af als we hier niks aan weten te doen, besloot Vonk.

Van zelfacceptatie naar zelfverandering

Na de lezing gingen Vonk en Leijenhorst in gesprek. “Als we ons niet bewust zijn van het werk van de spindokters, hoe kunnen we onszelf dan verbeteren?” vroeg Leijenhorst zich af. Vonk antwoordde dat we als mens het vermogen hebben om op ons gedrag en instincten te reflecteren. We kunnen daardoor afstand creëren tot ons ego, en ons ertoe verhouden. Je kunt bijvoorbeeld door mindfulness jezelf trainen om je niet te vereenzelvigen met je reacties. Zodra je dat gaat doen, hoeft je innerlijke spindokter niet meer zo hard te werken om je te beschermen. “Je negatieve gevoelens mogen er zijn, en je gaat niet dood als iemand je ego kwetst.”

“Maar hoe ga je van zelfacceptatie naar zelfverandering?” vroeg Leijenhorst. Vonk dacht even na, en stelde dat in haar ervaring als coach mensen pas echt in beweging komen als ze de dingen leren zien zoals ze zijn. Daarnaast is het belangrijk om te beseffen dat je nooit af bent. “Mensen onderschatten hoe groot toekomstige veranderingen nog gaan zijn, en denken altijd dat de grootste veranderingen al achter hen liggen,” vertelde ze. “Maar als je eenmaal door hebt dat je altijd maar een momentopname bent, dan kun je ook gemakkelijker accepteren dat je niet perfect bent. Je ego zit je dan minder in de weg.”

Leijenhorst haalde tenslotte een passage uit Vonks nieuwste boek aan, waarin ze zich afzet tegen het idee dat we altijd aan onszelf moeten ‘werken’. Wat maakt de weg van zelfverandering die zij voorstelt anders? Vonk legde uit dat er in ‘werken aan jezelf’ een idee van maakbaarheid besloten ligt, terwijl een groot deel van het werk juist het accepteren van onvolmaaktheid is. “Het gaat dus niet om het ‘werken’, maar om oog in oog staan met wat er aan de hand is.”

Aankondiging

Jij kent jezelf wel aardig. Toch? Volgens sociaal psycholoog Roos Vonk worden we voortdurend misleid door ons ego. We beseffen het alleen niet. Ons ego kent vele middeltjes om onze illusies te beschermen en de botsing met de werkelijkheid te voorkomen. Welke gevolgen heeft dat? Kom luisteren naar Roos Vonk die uitlegt hoe ons ego leidt tot zelfoverschatting, in persoonlijke relaties maar ook op groepsniveau.

Mijn gevoelens zijn uniek

Om andere mensen te leren kennen, moet je beseffen dat niet iedereen is zoals jij. Maar om jezélf te leren kennen, moet je beseffen dat je in de basis net zo bent als iedereen. We zien onszelf en onze gevoelens graag als uniek, maar juist de grote ervaringen van liefde en pijn zijn universeel. In een tijd waarin het ego steeds centraler staat en we onszelf al snel beter vinden dan anderen, is het belangrijk te weten dat ons zelfbeeld in veel opzichten geflatteerd is en niet gebaseerd is op de realiteit.

Mijn groep is beter dan de rest

Het probleem van zelfoverschatting speelt niet alleen bij individuen, maar ook op het niveau van groepen, in de politiek, in maatschappelijke systemen en zelfs bij de mensheid als soort. Mensen hebben een sterke neiging om hun eigen groep positiever te beoordelen dan andere groepen. Dat kan ernstige gevolgen hebben. Hoe werkt ons ego precies? Hoe komt het dat we zo slecht in staat zijn tot een objectief zelfbeeld? En is daar iets aan te doen? Na haar lezing gaat Roos Vonk in gesprek over deze vragen met filosoof Cees Leijenhorst.

Over de spreker

Roos Vonk is sociaal psycholoog aan de Radboud Universiteit. Ze doet onderzoek naar zelfkennis en zelfbedrog, en ontdekte dat het ego onbewust altijd wegen zoekt om zichzelf te verheffen boven anderen. Haar eerdere boeken Collega’s en andere ongemakken (2015) en Liefde, lust en ellende (2016) werden bestsellers. Recent verscheen haar nieuwe boek heet Mijn ego heeft altijd gelijk.