Napoleon: kan één mens de geschiedenis bepalen? | Film en gesprek met cultuurhistoricus en filosoof Lotte Jensen

Haarlok van Marie-Antoinette

Op een uitgelichte tafel op het podium lagen ze: een penning ter nagedachtenis van Napoleons terugkeer van Elba, een uitgeschreven toespraak van de keizer waarin hij in 1810 de Bredase stadsbestuurders voor imbecielen uitmaakte en een oorkonde voor een officier. Die laatste was met handtekening van de keizer: ‘Bonaparte’ stond erop gekrabbeld. Al deze objecten zijn in bezit van de Radboud Universiteit, vertelde directeur Radboud Erfgoed Johan Oosterman.

En dit was nog maar een heel klein deel. De universiteit bezit nog meer bijzondere objecten uit revolutionair Frankrijk, waaronder een haarlok van Marie-Antoinette, een stukje behang van Napoleons huis op Sint Helena en een takje van het graf van Napoleon. Maar die objecten zitten tijdelijk in opslag in Lelystad. Ze komen terug naar Nijmegen, zo beloofde Oosterman.

Napoleonrelieken

De collectie werd in de vorige eeuw verzameld door de Arnhemse chirurg Stuit. Hij was gefascineerd door het Franse revolutietijdperk en hij verzamelde alles wat daarmee te maken had. In 1959 schafte de universiteit zijn hele collectie aan, zodat geschiedenisstudenten het konden gebruiken als studiemateriaal. ‘Het is een prachtige collectie,’ vertelde Oosterman enthousiast, ‘er zitten pamfletten, spotprenten, bustes en penningen in. En collecters items: gekke dingen die met Napoleon te maken hebben.’

Waarom verzamelde hij ook die gekke dingen? En waarom is er überhaupt een levendige handel in Napoleonmemorabilia? Denk aan de steek die onlangs voor 2,1 miljoen dollar werd geveild. Oosterman meende dat je die vergelijking kan maken met relikwieën. ‘Het cruciale van relieken is dat je door iets dat met een heilige verbonden is – iets van haar of zijn lichaam zoals een bot – of iets dat in contact is geweest met de heilige – een stukje kleding – om de nabijheid te creëren; de real presence.’ Oosterman wijst naar de tafel met objecten. ‘Daar staat dit heel erg dicht bij. Je wil onderdeel worden van de geschiedenis door iets daarvan naar je toe te halen.’

Heldenverering

De jacht op Napoleonrelieken laat zien dat er een heuse heldencultus rond de Franse keizer bestond en bestaat. Cultuurhistoricus Lotte Jensen heeft onderzoek gedaan naar het Nachleben van de keizer. ‘Het moet iemand zijn geweest met een enorm planvermogen om die legers bij elkaar te brengen. Hij moet ook enorm obsessief en heerszuchtig zijn geweest.’

Napoleon wilde niet alleen heersen over Europa, maar ook over zijn nagedachtenis, betoogde Jensen. ‘Ruim op tijd is hij begonnen aan zijn memoires zodat hij invloed had op zijn eigen beeldvorming later. Hij wilde geschiedenis schrijven en herinnerd worden.’

De Hulk en de held

De geschiedwetenschap heeft inmiddels de grote mannen achter zich gelaten. Jensen: ‘Er zijn veel emancipatiebewegingen opgekomen die een stem wilden geven aan andere groepen in de samenleving: vrouwen, minderheden, het “gewone volk”. Die bewegingen wilden af van dat verhaal van de geschiedenis die door een serie grote mannen is veroorzaakt.’

Maar waar de historici afscheid van hebben genomen, daar wordt het grote publiek juist enthousiast van. Biopics op het witte doek, biografieën in de boekhandel: overal zien we grote mensen die de geschiedenis naar hun hand zetten. Zo konden we laatst nog kijken naar Oppenheimer.

‘Als je een roman leest of als je televisie kijkt,’ analyseerde Jensen, ‘dan zie je overal helden en rolmodellen. Van Ivanhoe tot de Hulk, die figuren zetten iets groots in beweging en veranderen van gedaante, van een gewoon iemand naar een held. Dat motief zien we overal. De behoefte aan helden is universeel.’ Jensen ziet het zelfs als iets religieus, of bijna-religieus. ‘We zoeken figuren die iets bovenmenselijks bereiken waar gewone stervelingen niet toe in staat zijn. Dat bovenmenselijke projecteren we dan op één mens.’ Zo ging en gaat dat ook bij Napoleon, aldus Jensen. ‘Er gaat nog altijd een mythische aantrekkingskracht van hem uit.’

Alternatieve geschiedenis

Maar is het echt alleen maar projectie? Is Napoleon niet het bewijs dat één mens wel degelijk het bovenmenselijke kan bereiken? ‘Napoleon maakte carrière op de vleugels van de Revolutie,’ betoogde Jensen. ‘Die Revolutie maakte hem mogelijk. En misschien zegt zijn geschiedenis iets universeels over mensen. Dat ze behoefte hebben aan leidersfiguren en dat ze daar massaal achteraan lopen.’

Maar als Napoleon nou als driejarige aan de pokken was overleden op Corsica, vroeg Duiveman aan Jensen, wat zou er dan zijn gebeurd? Jensen speculeerde dat we dan nu misschien nog wel een Bataafse Republiek hadden gehad. ‘Wie weet. Met als grondslag de Grondwet van 1798.’ Laat die what-if history niet zien dat Napoleon juist wel heel belangrijk was? Jensen moest lachen. ‘Napoleon was niet enige factor. Hij werkte ook weer via andere personen die plaatselijk de macht grepen.’ Jensen kwam tot een compromis: Napoleon was een product van zijn tijd, maar heeft ook een grote nalatenschap achtergelaten.

Aankondiging

Als één mens de geschiedenis heeft bepaald, was het Napoleon. Toch? Zijn bronzen ruiterbeeld staat op vele Franse pleinen en nu commandeert hij ook vanaf het witte doek in de nieuwste film van Ridley Scott. Kom luisteren naar cultuurhistoricus en Napoleononderzoeker Lotte Jensen over de erfenis van en de mythevorming rond de Franse keizer, aanschouw originele Napoleonrelieken die in het bezit zijn van de Radboud Universiteit en bekijk de film Napoleon.

Bekijk de trailer van Napoleon:

Grote-mannengeschiedenis

Kan één mens de geschiedenis bepalen? Georg Hegel dacht van wel. In 1806 zag hij Napoleon Jena uitrijden. De Duitse filosoof was verrukt door de majestueuze houding en de kordate blik van de veldheer, zo schreef Hegel aan een vriend. Wat Hegel met zijn eigen ogen had gezien, was niets minder dan de Weltseele ­– de wereldziel – te paard.

Academische historici doen niet meer aan deze grote-mannengeschiedenis. Ze focussen op culturele bewegingen, economische verschuivingen of juist de kleine levens van normale mensen. Machtige mensen, hoe interessant ook, bepalen niet meer de geschiedenis. Maar terwijl de academische historici de grote mannen en vrouwen achter zich hebben gelaten, produceert Hollywood de ene na de andere historische biopic met machtige hoofdfiguren. Denk aan Oppenheimer, RBG (Ruth Bader Ginsburg) en nu Napoleon.

Waarom blijven we zo gefascineerd door die grote figuren? Hebben we de grote-mannengeschiedenis te snel passé verklaard? Of willen we zelf graag de geschiedenis kunnen maken?

Napoleonrelieken

De Radboud Universiteit bezit een bijzondere set van “Napoleonrelieken”, onderdeel van de zogenaamde Collectie Stuit. Zo heeft de universiteit een stukje behang van Sint Helena, een takje van Napoleons graf en zelfs een paar brieven met zijn handtekening. Hoe zijn deze objecten in Nijmegen terecht gekomen? En wat zegt de collectie over de fascinatie met Napoleon?

Voorafgaand aan de film gaat Lotte Jensen in gesprek met historicus en programmamaker Adriaan Duiveman. Neerlandicus Johan Oosterman, directeur van Radboud Erfgoed, toont een paar bijzondere Napoleon-gerelateerde objecten op het podium. Na een korte pauze begint de film. De voertaal van het gespreksgedeelte in Nederlands. De film is Engelstalig met Nederlandse ondertiteling.

Over de sprekers

Lotte Jensen is neerlandicus, cultuurhistoricus en filosoof. Ze schreef het boek Verzet tegen Napoleon over Nederlandse schrijvers die rebelleerden tegen de Franse overheersing. Verder publiceerde ze over Napoleons erfenis in Nederland en de heldenverering die ontstond rond de keizer.

Johan Oosterman is neerlandicus en directeur van Radboud Erfgoed. Hij neemt originele brieven van Napoleon mee en vertelt er kort over.