Nijmegen en slavernij | Lezing en gesprek met historicus Joris van den Tol, onderzoeker Nikita Krouwel en NiNsee-voorzitter Dave Ensberg-Kleijkers

De Nijmeegse burgemeester benoemde dat enkele burgers uit de stad, vanuit de vrijwilligersgroep “Stemmen uit Nijmegen”, vroegen om onderzoek naar de Nijmeegse betrokkenheid bij slavernij. “Het onderzoek is er nu, het is een half jaar geleden verschenen,” vertelde Bruls. Hij benadrukte dat het slavernijverleden van Nijmegen niet iets is om trots op te zijn, maar dat het wel veel inzicht biedt in de lokale geschiedenis. De uitdaging ligt nu in het maken van verbinding, zei hij: hoe zorg je dat dit verleden niet alleen erkend wordt, maar ook leidt tot een betekenisvol vervolg? 

Nijmegen en de koloniale bestuursmacht

Historicus Joris van den Tol, betrokken bij het Nijmeegse slavernijonderzoek, lichtte delen uit dat onderzoek toe. Hij schetste hoe het gewest Gelderland, als graafschap binnen de Staten-Generaal, een bijzondere positie innam in de koloniale bestuursstructuren van de VOC en de WIC. Binnen Gelderland gold het “Kwartier van Nijmegen” als het belangrijkste bestuursorgaan. Vanuit deze invloedrijke positie werden bewindhebbers afgevaardigd naar zowel de VOC als de WIC.

Families als de Verbolts en de Singendoncks leverde herhaardelijk burgemeesters en oefenden via deze functies invloed uit op het koloniale beleid, liet Van den Tol zien. Zo handelde Jan Singendock letterlijk in tot slaaf gemaakten bij Kaap de Goede Hoop. De lezing bracht schrijnende voorbeelden van persoonlijke verrijking ten koste van mensenlevens. “De winsten werden hier geïnd, in Nijmegen, terwijl de kosten en verliezen in de koloniën werden betaald met mensenlevens,” sloot Van den Tol af.

Racisme en ongelijkheid

Onderzoeker Nikita Krouwel bracht het gesprek naar het heden. Zij vertelde hoe slavernij weliswaar afgeschaft, maar het kapitalistische systeem en het geracialiseerde wereldbeeld waarop de koloniale slavernij was gebaseerd, zijn voortgezet. In de moderne arbeidsmarkt zien wij die dezelfde patronen: lagere lonen, slechtere woonomstandigheden, en beperkte kansen voor mensen met een migratieachtergrond.

De koloniale blik is nooit verdwenen, vertelde Krouwel. Dat maakt het slavernijverleden zo dichtbij. “Er zijn mensen die elke dag ermee te maken hebben.” Racisme is het meest zichtbare voorbeeld, maar ook de woningmarkt, het “eurocentrische” onderwijs en de Belastingdienst (denk aan de toeslagenaffaire) zijn doordrenkt van structurele ongelijkheid.

Krouwel sloot af met een vraag: na excuses, hoe herstel je het onrecht? Ze wees erop dat individuele successen – een zwarte miljonair of zwarte burgemeester – niets zeggen over de positie van de gemeenschap als geheel. Herstel vraagt om structurele verandering.

Educatie en erkenning

Na de lezingen schoof NiNSee-voorzitter Dave Ensberg-Kleijkers aan. Hij stelde dat het perspectief van tot slaaf gemaakten en de rol van de kerk — die hen als ‘niet-menselijk’ bestempelde — in het Nijmeegse onderzoek onvoldoende belicht waren. “Je mocht tot slaaf gemaakten van de kerk verkrachten, uitbuiten, als instrument gebruiken,” zei hij. Tegelijkertijd erkende Ensberg-Kleijkers een punt dat Van den Tol maakte: het perspectief van tot slaaf gemaakten is nauwelijks terug te vinden in geschreven bronnen, omdat zij vaak niet mochten leren lezen en schrijven. 

Ook de academische wereld kreeg kritiek: zij bevestigden destijds een hiërarchie van rassen en de superioriteit van witheid. “Het menselijke verhaal van systematische mensenrechtenschendingen moet nadrukkelijk naar voren worden gebracht.” Ensberg-Kleijkers vertelde hoe zijn nu 81-jarige oom als kind zijn witte leerkracht niet eens mocht aankijken. “Nazaten hebben héél veel verhalen te vertellen over hoe je er als zwarte persoon niet mag zijn.” 

Hoewel aandacht voor en erkenning van het slavernijverleden langzaam gaat, blijft Krouwel hoopvol: “Er wordt nu bijvoorbeeld anders dan een paar jaar geleden gekeken naar Zwarte Piet. Zij wees daarnaast op het voorbeeld van Amsterdam, waar in de publicatie getiteld ‘Rouw en Herstel’ meer dan 70 aanbevelingen zijn gedaan, na uitgebreide gesprekken met betrokken gemeenschappen. 

Ensberg-Kleijkers pleitte verder voor lokale initiatieven: dialoogsessies in de stad, zichtbare elementen zoals een monument, en een Black History Tour langs gebouwen met koloniale sporen. Daarvoor hoef je niet te wachten op de gemeente, stelde hij. “Claim die plek, pak die plek.” Ook mensen wiens familie profiteerde van het slavernijverleden mogen opstaan, zei hij stellig.

Ook het onderwijs werd nogmaals genoemd als cruciale plek voor verandering, waarbij we moeten beginnen bij de jongste kinderen. “Zorg dat kinderen ook met zwarte poppen kunnen spelen en vertel verhalen over Anansi de spin. Dan maken we van kinderen wereldburgers – zodat we voorkomen dat er straks weer neonazi’s door de straten lopen.”

Excuses voor het slavernijverleden

Tot slot verschoof het gesprek naar het belang van excuses. Krouwel opende: “Er is een ecosysteem van ontwikkelingen die elkaar versterken. Zonder erkenning kun je geen onderzoek doen, en onderzoek leidt vaak – niet altijd, maar vaak – tot excuses.” Ensberg-Kleijkers sloot zich daarbij aan. Volgens hem zijn excuses de ultieme bekroning van erkenning. Hij vertelde dat zijn ouders zelden of nooit erkenning hebben gekregen voor hun leed. Ook verwees hij naar het moment waarop de koning niet alleen excuses aanbood, maar ook om vergiffenis vroeg. “Dat was heel diepgaand.”

Hoewel excuses al in 1863 hadden moeten volgen, bij de afschaffing van de slavernij, benadrukte Ensberg-Kleijkers dat ze nooit lichtzinnig mogen worden opgevat. “Excuses moeten oprecht en doorleefd zijn.”

Aankondiging

Hoe groot was de invloed van Nijmegen op het koloniale slavernijsysteem? Nieuw onderzoek toont aan dat Nijmeegse bestuurders slavernij mogelijk maakten, in stand hielden, en er persoonlijk van profiteerden. Deze kennis verandert ons beeld van de stad. Hoe leeft dit verleden voort in het heden? En wat vraagt dat van ons als inwoners, als bestuur, als samenleving? Kom luisteren naar historicus Joris van den Tol, onderzoeker Nikita Krouwel en NiNsee-voorzitter Dave Ensberg-Kleijkers  en denk verder over het slavernijverleden van Nijmegen. Burgemeester Hubert Bruls opent de avond. 

Nijmegen en slavernij

Lange tijd leek Nijmegen buiten het slavernijverleden van Nederland te vallen. Onderzoek van historici van de Radboud Universiteit laat echter een ander beeld zien. Nijmeegse bestuurders droegen bij aan het koloniale beleid van de Republiek en profiteerden economisch van slavernij.  Ook inwoners waren betrokken, direct of indirect. Daarmee was de invloed van Nijmegen groter dan gedacht.  

Doorwerking van het verleden

De betrokkenheid bij slavernij heeft gevolgen voor het Nijmegen van nu. Hoe zorg je dat het niet in archieven verdwijnt, maar zichtbaar wordt in onderwijs, herdenkingsactiviteiten of in de publieke ruimte? Keti Koti, het stadsbestuur en de inwoners spelen hierin een belangrijke rol. 

Leer van Joris van den Tol, Nikita Krouwel en Dave Ensberg-Kleijkers over het koloniale slavernijverleden van Nijmegen en denk mee over hoe de stad dit verleden een plek moet geven. 

Over de spreker

Joris van den Tol is historicus aan de Radboud Universiteit. Hij is een van de auteurs van het boek Nijmegen & Slavernij: Publiek bestuur en persoonlijk profijt, 1596-1873, waarin het slavernijverleden van Nijmegen is onderzocht. 

Nikita Krouwel is zelfstanding onderzoeker en programmacoördinator bij The Black Archives. Zij werkte mee aan het boek Dordrecht, slavernij en autonomie van 1572 tot nu. Krouwel heeft Transatlantic Studies gestudeerd aan de Radboud Universiteit.

Dave Ensberg-Kleijkers is bestuurskundige en voorzitter van het NiNSee, het Nationaal Instituut Nederlands Slavernijverleden en Erfenis. Ook is hij voorzitter van het college van bestuur van Stichting Zonova in Amsterdam Zuidoost, waar hij zich inzet voor radicaal inclusief onderwijs.