Omkomen in de regels | Lezing en gesprek met jurist Rowin Jansen en ethicus Marcel Becker

Regelcomplexiteit

Jansen vergeleek de veelgebruikte term ‘regeldruk’  met een veelkoppig monster; het hangt samen met allerlei andere begrippen als ‘regelcomplexiteit’, ‘regelverdichting’, ‘juridisering’ en ‘bureaucratisering’. Volgens Jansen komen in al deze begrippen vier dingen samen: er zijn in de loop der jaren méér wetten gekomen; die wetten zijn omvangrijker geworden; de wetten zijn steeds langer en moeilijker leesbaar; en de verstrengeling tussen die wetten neemt steeds verder toe. Dat alles maakt het er voor de uitvoerder én voor de burger niet overzichtelijker op. 

Volgens Jansen is één van de oorzaken voor regeldruk dat de overheid gaandeweg meer controle over allerlei domeinen gaan uitoefenen. Dat levert vrijwel altijd een uitbreiding van het aantal regels op. Maar dit hebben wij burgers ook aan onszelf te danken, benadrukte hij. “Wij hebben hoge verwachtingen van onze overheid.” Er is een grote behoefte aan rechtszekerheid en aan rechtsgelijkheid, en die krijg je niet zonder veel regelgeving.  

Ten slotte noemde Jansen een aantal politieke oorzaken op zoals politieke dadendrang: “politici grijpen heel snel naar de wet als hét instrument om een verandering teweeg te brengen.” Denk aan een Asielcrisiswet. Maar, aldus Jansen, de onderliggende problemen worden in veel gevallen helemaal niet opgelost met een wet, maar vergen juist nauwgezette implementatie, uitvoering en handhaving. Dat zijn dan weer dure, langzame processen en dat staat haaks op het kortetermijndenken van politici.

Oplossing?

Jansen rondde af door het belang van de houding in politiek De Haag te benadrukken. Politici moeten volgens hem terughoudend zijn met beleidsbeloftes, niet te snel grijpen naar de wet als hét instrument en niet te veel op incidenten moeten reageren. Ook moet men beter luisteren naar wetgevingsadviseurs en andere wetenschappers. “Al zijn er heus wat lichtpuntjes,” zei Jansen, “ik ben op dit punt niet per se hoopvol. Zeker niet in omdat wij leven in een politiek landschap waarin duidelijkheid vooropstaat.”

Tandarts

Becker nam het woord en vroeg het publiek wie er graag naar de tandarts gaat. Er ging slechts een enkele hand de lucht in. “Wie wil alle tandartsen afschaffen?” vervolgende Becker. Dit keer geen enkele hand. “Met regels is het net zo,” aldus Becker. “Je hebt er niet graag mee te maken maar we willen ook niet dat ze er helemaal niet zijn.” Maar, gaf hij toe, er is zeker ook een punt waarop het te veel wordt met de regels. Volgens Becker zijn er hele goede morele redenen voor regels, waar politici veel vaker naar zouden mogen verwijzen:  we willen allemaal gelijk behandeld worden en verdragen willekeur slecht. Ook onze vrijheid heeft baat bij regelgeving. “Mijn vrijheid op het ene gebied kan een beperking van uw vrijheid op een ander gebied betekenen. Je hebt regels nodig om die overlappingen te begeleiden.” Bovendien, vertelde Becker, zorgen regels voor zekerheid over het handelen van de ander, en daarmee voor wederzijds vertrouwen.

Tragedie van de regelgeving

Het veiligheidsverlangen zit heel diep in onze samenleving, stelde Becker. Er heerst een utopisch idee van  de ultieme combinatie van vrijheid en veiligheid. Maar, benadrukte hij, deze utopie is onhaalbaar: veiligheid kent geen eindtoestand. Zelfs met steeds meer steeds grotere maatregelen blijft het onbereikbaar, en hierin schuilt de tragiek van de regelgeving. Door heel erg ons best te doen om een bepaald doel te bereiken, bereiken we juist het tegengestelde. Net als in een Griekse tragedie keert ons verlangen zich tegen ons. Becker verwees naar de toeslagenaffaire, waarvan ook wel is gezegd dat men ‘te goed’ de wet uitvoerde. “De ambtenaren hadden minder fanatiek moeten zijn.” 

Als we regels willen afschaffen en alles simpeler willen maken, aldus Becker, zullen we na moeten denken over welke prijs we hier als samenleving voor willen betalen. Minder regels betekent in de praktijk minder gelijkheid in de uitvoering. Zijn we bereid om genoegen te nemen met ongelijke behandeling van ongelijke zaken? Of zullen er toch altijd weer stemmen opgaan die roepen om meer regelgeving om zo elke potentiële fraude of te ruime toepassing van een regel te voorkomen? 

Becker besloot zijn verhaal door een video te laten zien van het Pontplein in Amsterdam. Hier is een experiment gedaan: men heeft de overvloed aan verkeerslichten, bordjes en lijnen verwijderd, en het fiets- en voetgangersverkeer zichzelf laten reguleren. In plaats van een overvloed aan ongelukken, gaat het er juist heel voorzichtig en gemoedelijk aan toe. “Het afschaffen van regels kan soms ook zorgen voor een spontane energie en vertrouwen bij burgers,” aldus Becker. Regels maken ons passief, maar als er regels worden opgeheven blijven we heel goed in staat om zelf onze verantwoordelijkheid te nemen.  

Aankondiging

We komen om in de regels. Wil je iets regelen met de overheid, een zorgeninstelling of bedrijf, zet je dan maar schrap voor de formulieren, de bijlagen en de lappen tekst. En in onze poging om dingen eenvoudiger te maken stellen we vaak alleen maar meer regels op. Wat zegt dit over hoe wij mensen denken en de samenleving inrichten? Wat gebeurt er als onze instituties verder dichtslibben door meer regels? Zijn we gedoemd om steeds dieper in het regeldoolhof te verdwalen, of is er een uitweg? Kom luisteren naar jurist Rowin Jansen en filosoof Marcel Becker over de vraag waar de wildgroei aan regels vandaan komt, wat de gevolgen ervan zijn en of het allemaal makkelijker kan. 

Grote gevolgen

Regelgeving heeft vaak twee doelen: burgers van dienst zijn en fraude voorkomen. Het verwijt klinkt vaak dat het tweede doel het eerste in de weg zit: als je koste wat kost alle fraude in de kiem wilt smoren, heb je veel regels en administratie nodig. Niet zo gek dus dat veel mensen bij de gedachte aan hun belastingaangifte al beginnen te zweten. Met zó veel regels is het gemakkelijk om er onbedoeld eentje te overtreden. Dat kan soms grote gevolgen hebben, zoals de toeslagenaffaire liet zien. Veel regelgeving lijkt gebaseerd op wantrouwen. Kan het ook anders? Hoe kunnen we in de wirwar van regels de menselijke maat behouden? En hoe kan het dat elke poging om de regels simpeler te maken de boel alleen nog maar verder lijkt te compliceren? 

Overzicht is zoek

Waarom heffen we niet gewoon een paar regels op? Blijkbaar is het heel moeilijk om het doolhof aan regels aan te pakken zonder opnieuw regels te creëren. Tegelijkertijd is zomaar regels afschaffen vaak onmogelijk: zelfs de mensen die erover gaan groeien alle regels vaak boven het hoofd, waardoor het moeilijk is om te overzien wat de afschaffing van een regel voor gevolgen kan hebben. Het overzicht lijkt zoek. 

Jurist Rowin Jansen en filosoof Marcel Becker gaan in gesprek over het regeldoolhof. Kom luisteren en stel je vragen. 

Over de sprekers  

Rowin Jansen is jurist aan de Radboud Universiteit. Hij onderzoekt de controle en het toezicht op de AIVD en de MIVD en publiceert ook over cyberoperaties, grondrechten in het digitale tijdperk, gegevensverwerkingen in het nationale veiligheidsdomein en vertrouwelijke informatieverstrekking aan het parlement.

Marcel Becker is filosoof aan de Radboud Universiteit. Hij is deskundig op het gebied van praktische filosofie en toegepaste ethiek, met name ethiek van het openbaar bestuur, ethiek van de digitale media en juridische (beroeps)ethiek. 

Dit is een programma van Radboud Reflects en de Faculteit der Rechtsgeleerdheid