Radboud Reflects Boekenclub over Japanse filosofie | Met religiewetenschapper Paul van der Velde
Radboud Reflects Boekenclub over Japanse filosofie | Met religiewetenschapper Paul van der Velde

Radboud Reflects Boekenclub over Japanse filosofie | Met religiewetenschapper Paul van der Velde

Lees een recent verschenen filosofisch of verdiepend boek, praat er over met elkaar en een wetenschapper en trek lessen voor je eigen leven en je persoonlijke ontwikkeling. Dat is de Radboud Reflects Boekenclub.

Woensdag 9 oktober 2024 | 20.00 – 21.30 uur | Latijnse School, Nijmegen | Radboud Reflects en Faculteit der Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen. Bekijk de aankondiging.

Verslag - Japanse filosofie bestaat helemaal niet

door Paul van den Broek

Op de boekenclub van Radboud Reflects bogen lezers zich samen met hoogleraar Aziatische religies Paul van der Velde over het boek Japanse Filosofie. De bij de lezers opgeroepen verwarring over de rode draad in het boek kon Van der Velde wel begrijpen. ‘Al is het maar omdat de term Japanse Filosofie verkeerde verwachtingen wekt, Japanse Denkers was misschien een betere titel geweest.’

In het boek brengt auteur Michel Dijkstra nauwgezet een hele reeks Japanse denkers op het podium, vanaf de zevende eeuw tot de huidige tijd. De ordening die menig lezer in het boek miste, werd door Van der Velde alsnog geleverd. Hij plaatste de denkers in twee hoofdstromen, Shinto en Boeddhisme. De eerste krijgt het etiket ‘leven’, de tweede ‘de dood’, door Van der Velde ook omschreven als ‘rein versus onrein.’ Bij reinheid mag je denken aan de feesten om het leven te vieren, het veel later in Japen geïntroduceerde Boeddhisme gaf handvatten voor plechtigheden rondom de dood.

‘De dood is voor Japanners iets verschrikkelijks.’ Van der Velde verhaalt over de film Departures, waarin de hoofdpersoon doodbegeleider is geworden – na een loopbaan als cellist, een overstap die hij zelfs voor zijn vrouw moest verzwijgen. Toen zij erachter kwam, zette ze een scheiding op gang. ‘Het huwelijk kwam alsnog goed toen zijn vrouw ontdekte dat hij de dood even fijnzinnige aandacht gaf als eerder zijn cello.’ In Japan is fijnzinnigheid een groot goed, aldus de hoogleraar. ‘Maar de dood is in Japan iets heel ingewikkelds, het is iets onreins.’

Er is nog een derde stroming, in het boek iets minder breed uitgemeten: het confucianisme, door Van der Velde omschreven als het denkkader om de samenleving te ordenen, richtlijnen voor een harmonieuze staat, met regels om de burgers de juiste plaats te geven. Wie geen aandacht geef aan ‘plaatsgeving’, kan de Japanse cultuur niet begrijpen, aldus Van der Velde, die ruim aandacht geeft aan het fijnzinnige ‘rollenspel’ in de samenleving.

Ieder zijn rol, en bij die rollen horen heel specifieke richtlijnen, zo noemt de hoogleraar als voorbeeld de metamorfose die een liftbediende ondergaat na het werk. ‘Als liftbedienden tref je vrouwen aan die de hele dag knipmessen voor de gasten, plechtig steeds het hoofd omlaag, pratend in hoge toon. Maar zo gauw het werk erop zit en de vrouw naar huis gaat, gaat de stem meteen een octaaf lager.’

In de moderne samenleving is wel iets meer speelruimte, maar het ‘rollenspel’ is springlevend. Zelfs een Japanner in Nederland, die doorkrijgt dat hij of zij met Van der Velde een hoogleraar voor zich heeft, vervalt dan ineens in een nederig buigen. Het heeft allemaal iets stars, aldus de beleving bij de meeste lezers in de groep. Een van de deelnemers vertelt over haar gast uit Japan.’ Die wil niet meer terug naar huis, omdat de strakke cultuur tegenstaat.’ Een ander antwoordt op de vraag wat we hebben geleerd van de avond: ‘Dat ik nooit en te nimmer in Japan zou willen wonen. Ik zou gek worden van het gebrek aan vrijheid.’

Van der Velde brengt in de marge van het vrijheidsdebat het toenemend aantal jongeren onder de aandacht, die dag en nacht verpieteren op hun kamer en nooit meer buitenkomen. ‘Ook in reactie op de regelgeving buiten, in het werk, met een enorme werkdruk en werkmoraal.’ Waar je overigens wel uit kúnt breken, zie de karaoke waar menig afdeling zich na het werk mee verpoost. ‘Dan kan een chef volledig uit zijn dak gaan, om de volgende morgen weer strak in het gareel te staan’, zegt Van der Velde. ‘Ook op de dansvloer bij karaoke worden rollen gespeeld, ook de befaamde Geisha’s spelen hun rol, met uiterst fijnzinnig omschreven regels.’

De niet ingevoerde lezer ziet in het boek de geordende denkkaders, maar Van der Velde wil graag een laagje dieper graven. ‘Als je heel goed kijkt, is alles in Japan net niet helemaal perfect. In een theehuis gaan de strakke rituelen samen met afbrokkelend houtwerk, er zit in alles een zekere speelsheid.’ In Japan kun je er een dagtaak van maken om in alles wat je tegenkomt de imperfectie te ontdekken. 

Het dominante beeld dat ze in Japan alles importeren, en net een beetje anders namaken, klopt ten dele, ook in het denkwerk. Van der Velde wijst op de Chinese herkomst van sommige Shinto-verhalen, op het Confucianisme, én op de lange weg die het Boeddhisme aflegde – via Korea en China – eer ze – relatief laat – in Japan wist te landen. ‘Maar de rode draad is dat de Japanse denkers er altijd een eigen draai aan geven.’ Als vintage Japans noemt Van der Velde bijvoorbeeld de eis, juist ook in vrije kunsten, dat je eerst heel nauwgezet alle regels moet kennen – dat vergt vaak tien jaar oefening, voordat je je kunt overgeven aan de in het westen dominantere ‘zelfexpressie’. 

De wisselwerking tussen buiten en binnen is fraai te illustreren met de gang van het in het westen zo populaire Zen-Boeddhisme, lees: een weg om via meditatie tot ‘je ware aard’ te komen. Die stroming – ook weer met wortels in China – werd in de laatste eeuwen in Japan allengs minder populair, en kreeg volgens Van der Velde een boost na de introductie ervan in het westen, eind negentiende eeuw, waarna Zen in het westen zelfs enthousiaster wordt ‘beleden’ - zeker onder jongeren - dan in Japan. ‘Even lekker Zen worden kan híer wel, maar in Japan weten ze vaak niet waar je het dan over hebt.’

----

Michel Dijkstra | Japanse filosofie. De denkweg van verfijning en verbinding | 2024, uitgeverij Boom.

De volgende boekenavond van Radboud Reflects: dinsdag 21 januari | te bespreken boek: Generatie angststoornis van Jonathan Haidt. Hou de agenda in de gaten voor meer informatie.

Aankondiging

Lees een recent verschenen filosofisch of verdiepend boek, praat er over met elkaar en een wetenschapper en trek lessen voor je eigen leven en je persoonlijke ontwikkeling. Dat is de Radboud Reflects Boekenclub. Lees Japanse filosofie. De denkweg van verfijning en verbinding (Boom, 2024) van Michel Dijkstra en ga samen met religiewetenschapper Paul van der Velde op zoek naar persoonlijke lessen uit de Japanse denktraditie.

Shintō, boeddhisme en confucianisme 

In Japanse filosofie. De denkweg van verfijning en verbinding bespreekt Michel Dijkstra drie grote premoderne denktradities en hun interactie. Het gaat om shintō, boeddhisme en confucianisme, die elk hun eigen praktische levenslessen bieden. Klassieke Japanse denkers zien shintō, boeddhisme en confucianisme niet als gescheiden denkrichtingen, maar als tradities die elkaar onderling aanvullen. Ze vormen één denkweg waarmee de mens zijn leven kan verfijnen en zijn verbinding met de wereld kan verdiepen, zo legt Dijkstra uit.

Welke begrippen, inzichten en perspectieven kan de Japanse filosofie ons bieden? Waarom zouden wij als Westerlingen van oude Japanse wijsheden willen leren? Wat houdt de denkweg van de Japanse filosofie in en hoe kunnen we onze eigen levensweg daar in de praktijk door laten inspireren? 

Lees het boek Japanse filosofie. De denkweg van verfijning en verbinding van Michel Dijkstra en bespreek samen met religiewetenschapper Paul van der Velde en gespreksleider Noortje Schonck de levenslessen die Japanse denktradities ons aanreiken.

Radboud Reflects Boekenclub

In de Radboud Reflects Boekenclub bespreken we in een kleine setting van maximaal 30 deelnemers recent verschenen boeken met een verdiepende en praktische inslag. Doel is om samen lessen te trekken voor het eigen leven en de eigen persoonlijke ontwikkeling. Het thema van het boek wordt kort ingeleid door een wetenschapper van de Radboud Universiteit. Vervolgens gaan deelnemers samen met de wetenschapper in gesprek over het gelezen boek, onder leiding van een gespreksleider. Wat is de rode draad van het werk, en welk onderliggend mens- of wereldbeeld vormt het uitgangspunt? Welke lessen worden er (tussen de regels door) in het boek geformuleerd? Kunnen we deze lessen toepassen in de praktijk, of kunnen we er kritische kanttekeningen bij plaatsen? Welke inzichten nemen we mee in ons eigen leven?

Speciaal is dat we in de Latijnse School zitten. De 100-jarige Radboud Universiteit ontving in 2023 van de Gemeente Nijmegen het gebruik van deze bijzondere locatie als geschenk. Vlak naast de Stevenskerk, midden in het centrum van Nijmegen. 

Over de sprekers

Paul van der Velde is hoogleraar Vergelijkende Religiestudies aan de Radboud Universiteit. Hij is expert op het gebied van Aziatische religies.

Noortje Schonck is masterstudent filosofie aan de Radboud Universiteit en gespreksleider van de Radboud Reflects Boekenclub.

Contactinformatie

Wil je op de hoogte blijven van de activiteiten van Radboud Reflects? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.

Organisatieonderdeel
Radboud Reflects
Thema
Filosofie, Religie, Wetenschap