Religion – The Middle East Background Current Affairs Lecture met religiewetenschapper Heleen Murre-van den Berg

Wat is religie?

De invloed van religie in het Midden-Oosten is dus niet absoluut. Maar tegelijkertijd moet deze niet onderschat worden. Religie is wel degelijk een factor van belang. Maar wat is religie eigenlijk? 

Murre-van den Berg legde uit dat religie in algemene zin een combinatie van meerdere belangrijke elementen is. Religie bestaat onder andere uit rituele praktijken, en een set van ethische normen en waarden. En religie gaat over overtuigingen over een wereld buiten de onze, transcendente wezens, en God. Voor veel mensen is religie daarnaast een intrinsiek deel van etnische identiteit. En op verschillende plekken, zo ook in het Midden-Oosten, is religie een juridische status. De religiewetenschapper legde uit dat al deze belangrijke aspecten niet voor iedereen op dezelfde manier onderdeel uitmaken van het dagelijks leven. Er zijn dus allerlei verschillende manieren waarop men religieus kan zijn.

Een bijzondere regio

Na deze algemene inleiding over religie zoomde Murre-van den Berg in op het Midden-Oosten. “Dit is een hele bijzondere regio voor veel religies,” stelde zij. Deze regio is namelijk de geboorteplaats van zowel het Jodendom, als het Christendom en de Islam. En bovendien wordt het Midden-Oosten nog steeds als “thuis” van joden, christenen en moslims beschouwd. Deze religies hechten grote waarde aan specifieke historische plaatsen, die zij als heilig bestempelen.

Verhoudingen tussen religies

Het Jodendom, het Christendom en de Islam kennen door hun ontstaansgeschiedenis speciale onderlinge verhoudingen, legde de religiewetenschapper uit. Het Christendom ontstond als een afsplitsing van en reactie op het Jodendom. Dit zorgde voor inherente spanningen tussen deze twee religies. Op enigszins vergelijkbare wijze ontstond de Islam als een soort kritische “update” van het Christendom. Ook die ontstaansgeschiedenis zorgde voor onderlinge spanningen. Omdat het Christendom historisch gezien als het ware “tussen” het Jodendom en de Islam stond, is de relatie tussen deze laatste twee religies lange tijd relatief goed geweest. Dit had ook te maken met het feit dat het Jodendom vanwege het relatief kleine aantal joden in de regio een minder grote bedreiging vormde voor de Islam dan het Christendom.

Religie, secularisme en nationalisme

Religie heeft eeuwenlang een zeer grote rol gespeeld in het Midden-Oosten. Zo ook ten tijden van de opkomst van het grote Ottomaanse rijk, waarin de Islam dominant was. Maar in de 19^e-eeuw ontstond in dit rijk een vorm van seculier nationalisme. En in omliggende landen, bijvoorbeeld in Palestina, Irak, Syrië en Egypte, ontstonden vormen van “Arabisch” nationalisme. De rol van religie werd steeds kleiner. Dit secularisme werd uitgedaagd door allerlei oppositiebewegingen. De Islamistische bewegingen waren het meest succesvol in hun verzet. Religie werd langzaam maar zeker weer belangrijker in nationalisme en de opbouw van staten. In de meeste landen in de regio werd de Islam dominant, en in Israël het Jodendom.

Religie als grondslag van (geo)politieke overwegingen

Vandaag de dag ligt religie op verschillende wijzen ten grondslag aan (geo)politieke overwegingen, legde Murre-van den Berg uit. Religie kan op verschillende manieren het argument of de voeding zijn voor het handelen van bijvoorbeeld buitenlandse staten en instituties in het Midden-Oosten. Zo werd het beschermen van christenen en het Christendom een belangrijk argument in politieke narratieven ter verdediging van handelen in het Midden-Oosten. En bij de stichting van de staat Israël als Joodse staat na de holocaust kregen de Joden veel steun van christenen. In de Verenigde Staten, bijvoorbeeld, zijn er zogeheten christen-zionisten die geloven dat alle Joden naar Israël en de Palestijnse gebieden moeten om de wereld voor te bereiden op de terugkomst van Jezus op aarde. Dit Christelijk Zionisme was lange tijd een belangrijk republikeins idee. En dit idee is ook terug te vinden bij de huidige republikeinse president Donald Trump, al is zijn huidige bemoeienis gebaseerd op een grote mix aan ideeën, zo benadrukte Murre-van den Berg.

Oplossingen voor hedendaagse conflicten

Religie speelt dus een belangrijke rol in de verhoudingen in het Midden-Oosten, en in de politieke verdediging van acties van bijvoorbeeld landen buiten de regio - denk aan de Verenigde Staten. In hoeverre kan of moet religie ook een rol spelen in oplossingen voor de huidige spanningen en conflicten? Volgens Murre-van den Berg kan religie een hele grote rol spelen. Er zijn in de regio erg veel religieuze organisaties die belangrijk zijn voor bijvoorbeeld onderwijs, zorg en pogingen tot vredesopbouw. In die zin kan religie dus als een “force for good” worden aangegrepen, ziet de religiewetenschapper.

Maar tegelijkertijd is religie niet dé oplossing, benadrukte Murre-van den Berg. In haar ogen is het cruciaal dat er ook buiten religie om naar oplossingen wordt gezocht. Ze ziet namelijk dat in het Midden-Oosten steeds meer mensen niet langer gelovig zijn, ook al zijn ze etnisch gezien religieus. Bovendien zijn er veel mensen in de regio – van welke (religieuze) groep dan ook – die hopen een regio en staten op te bouwen waarin religie minder belangrijk zal zijn dan momenteel het geval is.

Na de lezing van Murre-van den Berg was er ruimte voor vragen van het publiek.

Aankondiging

In hoeverre kan de rol van religie de huidige spanningen en verhoudingen in het Midden-Oosten verklaren, en wanneer wordt deze overschat? Kom luisteren naar religiewetenschapper Heleen Murre-van den Berg en leer meer over religie in het Midden-Oosten.

Verschillende factoren

De rol van religie in het Midden-Oosten is diepgeworteld en bepalend voor de geschiedenis en huidige situatie. Het gebied is de bakermat van het christendom, jodendom en de islam, en al deze religies zijn nog altijd vertegenwoordigd in de regio. Toch is het te gemakkelijk om religie te zien als drijfveer achter de spanningen in het Midden-Oosten; vaak spelen factoren zoals land, macht, olie en wapens een veel grotere rol. Maar als we zaken als nationale identiteitsvorming, politieke bondgenootschappen en de historische dynamiek van de regio willen begrijpen, is religie onmisbaar.

Schuif in je lunchpauze aan en leer meer over de achtergronden van de onrust in het Midden-Oosten in dit derde van vier Achtergrond Actualiteitencolleges over het Midden-Oosten. 

De voertaal is Engels. 

Over de spreker

Heleen Murre-van den Berg is hoogleraar Vergelijkende religiewetenschappen. Zij doet onderzoek naar christenen in en uit het Midden-Oosten. Ze richt zich op hun geschiedenis in deze regio en de vestiging van deze christenen in Europa. Taal, literatuur en beeldtaal spelen een belangrijke rol in haar onderzoek naar hun religieuze praktijken.

Midden-Oosten Achtergrond Actualiteitencolleges

Het is politiek en militair onrustig in het Midden-Oosten. Als het in het ene land onrustig is lijkt zich dat  over de hele regio te verspreiden. Hoe is dat zo gekomen? Om de actualiteit goed te kunnen begrijpen gaan wetenschappers in vier Actualiteitencolleges in op de geschiedenis, de geopolitieke verhoudingen, de rol van religie en de beeldvorming van het Midden-Oosten. Schuif in je lunchpauze aan en leer meer over de achtergronden van de onrust in het Midden-Oosten. 

Di 11|02 - Framing – Politicoloog Nora Stel