Stress! Moderne plaag of modewoord? | Lezing en gesprek met neurowetenschapper Erno Hermans en communicatiewetenschapper Enny Das

Deze avond stond in het teken van de vraag: ‘Is stress een moderne plaag of is stress een modewoord?’ De avond bestond uit een lezing van Erno Hermans die neurowetenschapper aan de Radboud Universiteit is en verbonden is aan het Donders Instituut voor Neurowetenschappen. Hermans doet onderzoek naar hoe onze hersenen ons in staat stellen te overleveren en ons leren om stressvolle situaties te vermijden. Vervolgens ging Hermans in gesprek met Enny Das, communicatiewetenschapper aan de Radboud Universiteit, onder leiding van programmamaker en gespreksleider Bas van Woerkum-Rooker. 

Wat is stress? 

Dokter en endocrinoloog Hans Seyle gaf in de geschiedenis over het denken van stress de eerste definitie van wat stress is. Volgens hem is stress de niet-specifieke reactie van het lichaam op externe en interne eisen. Stress is dus een reactie op iets. Het gaat hierbij om een fysiologische reactie die optreedt bij verschillende stressoren. Dit zijn eisen uit de omgeving of vanuit jezelf. Het belangrijkste punt hierbij is volgens Hermans dat je een reactie krijgt op allerlei soorten factoren en eisen die vanuit de omgeving en vanuit jezelf gesteld worden.

Fysieke veranderingen bij stress

Tegenwoordig weten we in veel detail wat er in het lichaam gebeurt als mensen stress hebben. Er is een systeem dat als een soort orkest met elkaar samenspeelt als je onder stress staat volgens Hermans. Dat wil zeggen dat ons lichaam een systeem heeft dat ervoor zorgt hoe we omgaan met stressvolle situaties. Belangrijke hormonen binnen dat systeem zijn adrenaline en cortisol. 

Adrenaline zorgt ervoor dat je klaar bent om iets te gaan doen. Het zorgt voor een verhoogde focus op de onmiddellijke dreiging en leidt tot de bekende vecht-of-vlucht reactie. Een gevolg van adrenaline is dat we minder helder kunt nadenken. Als je heel gestrest bent is het moeilijk je bezig te houden met wat je aan het doen bent. Dit komt doordat deze stresshormonen bepaalde hersendelen, zoals de prefrontale cortex, beïnvloeden. Dit betekent dat onze hersenen tijdelijk minder goed gefocust zijn op directe informatieprocessen die we nodig hebben om cognitief te functioneren. Je cognitie wordt dus slechter onder stress.

Dat klinkt wellicht vreemd, maar het kunnen focussen op informatieprocessen is in eerste instantie niet nodig als je gestrest bent. Dit komt omdat het in veel stressvolle situaties belangrijk is om onmiddellijk op iets te kunnen reageren. Binnen een split second moet je kunnen reageren op de situatie.  Hier komt cortisol, dat bekendstaat als het klassieke stresshormoon, om de hoek kijken. Dit hormoon zorgt voor de remming van je immuunsysteem of de dingen die minder belangrijk voor ons zijn als we ergens op moeten focussen, bijvoorbeeld de spijsvertering, en verbetert juist op korte termijn het werkgeheugen, zodat je in die acute situatie snel en effectief kunt handelen. 

Wat gebeurt er bij langdurige stress?

Bij langdurige stress treden verschillende veranderingen op in de stresssystemen. Dit komt doordat de hersenen zich voortdurend aanpassen aan de stressvolle gebeurtenissen. Hierdoor ontstaan vertakkingen in de neuronen. De hersenen passen zich dus aan de chronische staat van stress aan. Daarbij zien onderzoekers dat deze systemen minder efficiënt worden. Het is volgens Hermans echter de vraag of dit schadelijk is of juist een goede aanpassing van de hersenen aan de omgeving van het individu, waarin inspanningen om de situatie te verbeteren telkens geen resultaat opleveren.

Marathonparadox

Dit betekent echter niet dat stress louter te reduceren is tot een verandering in hormonen. De fysiologische verandering die we zien tijdens stress, leidt namelijk niet meteen tot stress zelf. Hermans verklaarde dit aan de hand van de marathonparadox. Als iemand een marathon rent ontstaan er lichamelijke reactie die veel op stress lijkt, zoals de verhoging van adrenaline en cortisol. Dit is net zo hoog als bij mensen die last hebben van chronische stress. Alleen hebben marathonlopers niet dezelfde gevolgen als mensen die chronische stress ervaren. Het is dus niet zo dat hormonen stress zijn. 

Volgens Hermans is stress daarentegen een fenomeen dat niet direct waarneembaar is. “Het is een construct: iets dat we zelf bedenken als een label van een bepaalde staat, als er meer van je geëist wordt dan je aankan.” De stress is daardoor niet meetbaar. Dit komt doordat er meerdere factoren een rol spelen en al die factoren invloed hebben op hoe je reageert op een stressvolle situatie. Stress is daardoor niet meetbaar, maar iets dat gerelateerd moet worden aan iemands eigen ervaringen en fysiologische factoren.

Hebben we meer stress dan vroeger?

Om te bepalen of we tegenwoordig meer stress hebben dan vroeger moeten we volgens Hermans kijken naar de omgeving waarin onze stresssystemen evolutionair gezien zijn ingesteld. We hebben het dan over de jagers en verzamelaars. Belangrijke factoren waar we dan naar moeten kijken zijn de hoeveelheid dreigingen en de hoeveelheid tekorten die er destijds waren. Als we kijken naar die factoren kunnen we volgens Hermans niet argumenteren dat we tegenwoordig meer stress hebben dan vroeger. 

Tijdens de discussie vertelde Das dat stress inderdaad niet alleen te maken heeft met de fysieke reactie, maar ook met de manier waarop we stress interpreteren. Volgens Das zien we dan ook dat we tegenwoordig meer spreken van stress. Volgens haar kan een mogelijke verandering ten opzichte van vroeger zijn dat we tegenwoordig meer situaties als stress labelen. Hoe we tegenwoordig kijken naar stress hangt dus af van de manier waarop we over stress spreken en hoe we stress interpreteren. 

Aankondiging

Iedereen heeft stress. Zo lijkt het. Maar is er meer stress dan vroeger, of wordt de term alleen maar vaker in de mond genomen? Wat bedoelen we eigenlijk als we het hebben over ‘stress’? En wat gebeurt er in ons lichaam wanneer we het ervaren? Kom luisteren naar neurowetenschapper Erno Hermans en communicatiewetenschapper Enny Das en leer meer over hoe stress zich in de loop der jaren heeft ontwikkeld, waarom we het steeds sneller bij onszelf herkennen en wat de invloed van informatie over stress op stressbeleving is.

Stress is overal

Waarom is stress ooit ontstaan in de evolutie? Een veelgehoord verhaal is dat elke keer als we een melding krijgen, onze vecht-of-vlucht-reactie wordt geactiveerd – net zoals vroeger, toen het zien van een beer onze hersenen in alarmstand zette. Maar klopt het verhaal dat onze stressreacties nu veel vaker afgaan dan vroeger, of is de situatie complexer? En waarom zijn sommige mensen gevoeliger voor stress dan anderen?

We gebruiken het woord 'stress' in sterk uiteenlopende situaties. Bijvoorbeeld wanneer iemand zich overweldigd voelt door te veel werk, of wanneer stress lichamelijke klachten veroorzaakt, zoals hoofdpijn door spanning. Het kan ook ontstaan in onverwachte situaties, zoals zorgen over op tijd bij een afspraak zijn. Je kunt stress hebben over klimaatverandering. Sociale interacties kunnen stressvol aanvoelen, en misschien wel het meest herkenbaar: de constante stroom van meldingen op onze apparaten. Hebben we het in al deze situaties over hetzelfde? 

Praten over stress

Hoewel stress een natuurlijke reactie op prikkels is, is het in de moderne samenleving meer een vast onderdeel van ons dagelijks taalgebruik geworden. We roepen snel dat we ‘stress’ hebben zodra dingen niet lekker lopen. Maar is al deze ‘stress’ wel hetzelfde? Is er werkelijk meer stress dan vroeger, of is het begrip simpelweg opgerekt? Of herkennen we het juist beter door de grotere aandacht die er nu voor is? En maakt het praten over stress het eigenlijk niet zelf tot een bron van stress?

Na de lezing van Erno Hermans sluit communicatiewetenschapper Enny Das aan bij het gesprek over de betekenis van stress, en of meer informatie over stress invloed kan hebben op ons stressniveau. Filosoof en programmamaker Bas van Woerkum-Rooker is de gespreksleider. 

De voertaal is Nederlands. 

Over de sprekers

Erno Hermans is neurowetenschapper aan de Radboud Universiteit en verbonden aan het Donders Instituut voor neurowetenschappen. Hij onderzoekt hoe onze hersenen ons in staat stellen om te overleven en te leren om weg te blijven uit situaties die ons fysieke of psychologische welzijn bedreigen.

Enny Das is communicatiewetenschapper aan de Radboud Universiteit. Zij bestudeert hoe communicatie, door beleidsmakers, met je de directe omgeving en door (sociale) media, het gedrag van mensen kan beïnvloeden.