The Boy and the Heron. Over Miyazaki en Japanse mythologie | Film en gesprek door religiewetenschapper Arjan Sterken

Verslag - The Boy and the Heron

Door Pam Tönissen | Foto's door Pam Tönissen

Naar een Radboud Reflects programma over de nieuwste film van Hayao Miyazaki The Boy and the Heron is het perfecte begin van 2024, moesten veel mensen gedacht hebben; de zaal was namelijk uitverkocht. Vóór de film begon werd religiewetenschapper aan de Radboud Universiteit Arjan Sterken geïnterviewd door programmamaker Adriaan Duiveman. Het thema? Ambiguïteit in Japanse mythologie. Iets waar de films van Miyazaki vol mee zitten. 

Sterken begon zijn inleiding door te stellen dat in Miyazaki’s films een heleboel shinto-elementen verwerkt zitten. Shinto is de oorspronkelijke religie van Japan, die we nu vooral kennen als de religie van rituelen, priesters en tempels. Deze tempels zitten heel ingewikkeld in elkaar, en hebben vaak een verborgen kamer waar de Kami zou wonen. Een Kami is binnen de shinto een soort God waarvan er talloze op aarde rondwaren. Kami kunnen van alles zijn: menselijke gedaanten, winden, dieren en zelfs voorwerpen. Kami zijn bijna altijd onzichtbaar en hebben allemaal een eigen taak. Er zijn Kami’sdie zorgen voor de regen, het huishouden en het laten groeien van bloemen. Kami hebben geen vaste verblijfplaats; ze blijven af en toe in een tempel, maar reizen de hele wereld over. Deze Kami vormen een grote inspiratie voor Miyazaki. 

Daarnaast, vervolgde Sterken, heb je de Yokai, meestal vertaald als ‘monster’ of ‘geest.’ Sommige Pokémon zijn gebaseerd op Yokai, maar ook verlaten voorwerpen kunnen Yokai zijn. Dit soort wezens vind je volop in Japanse mythologie en ook in Miyazaki’s films komen ze veel voor. Miyazaki introduceert vaak wezens die gebaseerd zijn op bestaande Yokai en Kami, zoals de Kodama’s in de film Princess Mononoke. Miyazaki geeft echter wel echt zijn eigen draai aan deze wezens. Dat doen we overigens in het westen ook: “vampiers hebben sinds de Twilight boeken ook een heel andere betekenis gekregen.” 

“Wat maakt dan wat Miyazaki met bovennatuurlijke wezens doet zo anders dan wat we bijvoorbeeld zien in Disneyfilms?” vroeg Duiveman. “Ambiguïteit,” antwoorde Sterken. In het westen hebben we twee soorten bovennatuurlijke wezens: engelen en demonen. De een is duidelijk goed, de ander kwaad, en dit zie je terug in de manier waarop we in Westerse films vaak met bovennatuurlijke wezens omgaan. In Oosterse mythen is het meestal niet zo simpel. Daar hebben bovennatuurlijke wezens evengoed bovenmenselijke kracht, maar deze krachten zijn niet óf goed óf slecht. “Het ligt er maar net aan wat hun motieven zijn en of ze je willen helpen.”

Een ambigue figuur in de film The Boy and the Heron is bijvoorbeeld de reiger, die zowel een kwelling als een helper en gids voor de hoofdpersoon is. Andere ambiguïteiten die je tijdens het kijken van de film in je achterhoofd moet houden is de relatie tussen mens en natuur. De natuur is in Miyazaki’s werk niet alleen maar goed of slecht: de natuur is mooi en kwetsbaar, maar kan ook gevaarlijk en wild zijn. 

“Wat is er zo ambigu aan goed en kwaad in Miyazaki films?,” wilde Duiveman weten. “Figuren die beginnen als ‘kwaad’ worden later in de films vaak genuanceerd en krijgen een eigen context waardoor je hun daden heel goed kunt begrijpen,” aldus Sterken. Als voorbeeld hiervan noemde hij het personage lady Eboshi in Princess Mononoke. Ze begint als overduidelijke slechterik die de natuur wil overheersen. Maar uiteindelijk begin je je ook te identificeren met haar humanistische perspectief, en zie je de waarde van haar motieven in.  

Sterken besloot het interview door het publiek een kleine kijkwijzer mee te geven. “een laatste ambiguïteit die je in je achterhoofd moet houden tijdens de film is het onderscheid tussen leven en dood. Dit zou je de hoofd-ambiguïteit van de film kunnen noemen. “Als je kijkt naar waar de grens tussen dood en leven niet zo duidelijk is, ga je in deze film hele mooie dingen zien.”

Aankondiging

In The Boy and the Heron probeert de jonge Mahito tijdens de Tweede Wereldoorlog de dood van zijn moeder te verwerken. Hij ontmoet hierbij een bijzondere gids: een pratende reiger die van gedaante verandert en Mahito naar een verlaten toren leidt. Daar betreedt hij een magische wereld vol personages die ergens tussen fantasie en realiteit in zitten. Is er wel één antwoord op de vraag wat de pratende reiger betekent? Wat is echt en wat verbeelding? Dat is bij Miyazaki’s films vaak de verkeerde vraag. 

Miyazaki

Na het enorme succes van films als Spirited Away, Princess Mononoke en The Wind Rises bleef het 10 jaar lang stil. Nu is er eindelijk een nieuwe film van Hayao Miyazaki: The Boy and the Heron. Even meeslepend en oogverblindend als altijd. Kom luisteren naar anime-kenner en religiewetenschapper Arjan Sterken die je het gereedschap meegeven om daarna nóg meer van deze film te gaan genieten. 

De voertaal van het gesprek is Nederlands. De film is Japans met Nederlandse ondertitels. 

Over de spreker

Arjan Sterken is religiewetenschapper aan de Radboud Universiteit. In zijn onderzoek houdt hij zich bezig met het bovennatuurlijke als een vruchtbare grond voor het projecteren van angsten en verlangens in allerlei tijden en culturen. Hierbij focust hij met name op mythologie en folklore.