The History of Morality | Lezing en gesprek met filosofen Hanno Sauer en Marc Slors

Sauer stelde in zijn lezing dat de geschiedenis van de moraal, een geschiedenis is van samenwerking. De hoofdthema’s uit zijn lezing en boek zijn samenwerking, straf, cultuur, hiërarchie, individualisme, inclusie en identiteit. Deze thema’s hebben allemaal te maken met wat we verstaan onder moraal, maar de mechanismen die eronder liggen verschillen. 

Sauer begon zijn lezing bij de situatie vann vijf miljoen jaar geleden. We denken allemaal dat samenwerken de norm is. Maar daarbij vergeten we dat samenwerking wetenschappelijk gezien een moeilijk te verklaren begrip is. Het gevangenendilemma stelt dat het eigenbelang volgen, waarbij de zo groot mogelijk winst kan worden behaald, de standaard is. Vanuit dat perspectief is het bijzonder dat wij mensen zo goed kunnen samenwerken, zeker op planetaire schaal zoals tegenwoordig. Daarbij komt ook dat we onze familieleden genetisch gezien bevoordelen, ook als er slechts een stam is van honderd personen, zoals in de prehistorie.

Moraliteit is ingebed in onze instituties

Moraliteit zit niet alleen in ons hoofd, maar is ook verankerd in de instituties en sociale praktijken die we als samenleving om ons heen hebben gebouwd. Eén van die instituties is straffen. In het verleden vermoordden we de pestkoppen en tirannen. Over al die duizenden jaren heeft dit ons gedomesticeerd en vriendelijker gemaakt. We neigen meer naar samenwerking. In de woorden van Sauer: ‘we are basically a golden retriever compared to a wolve.’ Bij het opbouwen van een samenleving, waarbij grotere groepen betrokken zijn, is het noodzakelijk om niet teveel impulsieve leden te hebben. Dit zijn mechanismes van natuurlijke selectie die we evolutie noemen: achteraf bezien heeft dit ervoor gezorgd dat we grotere groepen hebben kunnen opbouwen. 

Evolutie heeft nog een ander effect, namelijk culturele evolutie. We kunnen kennis en instituties doorgeven aan het nageslacht en door de generaties heen verbeteren. Dat kan ook negatieve gevolgen hebben, zoals bij economische en sociale ongelijkheid. In kleine jagers- en verzamelaarsgroepen was weinig ongelijkheid. Maar met de opkomst van sedentaire samenlevingen is ongelijkheid geïnstitutionaliseerd. Dat speelt door tot op de dag van vandaag. Zitten we vast in dit systeem van ongelijkheid? Dat vroeg Sauer zich af.

Hoe zijn we in de ‘moderne’ wereld terechtgekomen die wordt gekarakteriseerd door democratische instituties, markten en individualiteit als norm? In contrast met de samenlevingen die hieraan vooraf gingen, waarin mensen werden gedwongen om te participeren (slavernij) of werden vermoord, karakteriseren moderne samenlevingen zich rondom het principe van vrijwillige participatie. Dit is het gevolg van een ontwikkeling die zich als eerste voordeed in Middeleeuws Europa. Daarbij werden verwantschapsstructuren vervangen door vrijwillige participatie en markten.

In gesprek met cognitiefilosoof Marc Slors

Na de lezing ging Hanno Sauer onder leiding van moderator Saar Boter in gesprek met cognitiefilosoof Marc Slors. Op de vraag hoe het verklaren van moraal relateert aan het rechtvaardigen van morele normen antwoordde Sauer dat men ‘wat het geval is’ niet moet verwarren met ‘hoe het zou moeten zijn’. Waar iets vandaan komt vertelt je niets over hoe goed het is. We kunnen wel een naturalistische of wetenschappelijke verklaring geven waaruit blijkt waarom dingen werken zoals ze werken. Slors haalde het voorbeeld aan van ‘moral speechlessness’ zoals uitgewerkt door Jonathan Haidt. Veel mensen vinden iets moreel verwerpelijk, maar als je ze vervolgens vraagt waarom, dan weten ze daar geen redenen voor te geven. Veel sociale praktijken zijn erg belangrijk voor ons, zonder dat we precies weten waarom dat zo is. De redenen blijven voor ons buiten zicht.

Marc Slors vroeg zich in het gesprek af wat de functie is van moraalfilosofen: laten zij alleen zien wat mensen al doen, zonder zelf richting te geven of aan te geven wat we moeten verstaan onder goede? Hanno Sauer antwoordde daarop dat moraalfilosofen de morele infrastructuur blootleggen die we hebben geërfd van onze voorouders. Als we dat doen komen we er achter dat de grote moraalfilosofen uit het verleden het bij het verkeerde eind hadden. Want niet alleen de mens moet morele aandacht krijgen, maar ook dieren moeten ethisch behandeld worden. Waarom we dieren niet ethischer behandelen kan verklaard worden als we de geschiedenis van de moraal erop naslaan. Kortom: door de moraliteit uit het verleden tegen het licht te houden kunnen we verklaren waarom we doen wat we doen, en daar kritisch op reflecteren. Die morele infrastructuur werd het publiek deze avond door de sprekers voorgehouden. 

Aankondiging

Waar komt onze moraal vandaan? Hoe hebben we vanaf de prehistorie het besef ontwikkeld wat gepast of het goede is en hoe we samen kunnen leven? De samenleving lijkt steeds meer te polariseren. We hebben het idee dat de kloof tussen de waarden van de ene groep en die van de andere steeds maar groeit. Volgens filosoof Hanno Sauer is dat gelukkig helemaal niet zo. We vinden allemaal waarden als hulpvaardigheid, samenwerking, respect, eerlijkheid, dapperheid en bezit belangrijk. Verschillen in waarden zijn vooral toe te schrijven aan sociaal-economische omstandigheden, niet aan uiteenlopende morele ideeën. Kom luisteren naar filosoof Hanno Sauer die vertelt waar onze moraal vandaan komt, waarom ze belangrijk is en wat de rol van moraal in de samenleving is. 

Vooruitgang

Moraal is volgens Hanno Sauer de basis van onze samenleving. Niet omdat ze in de hoofden van mensen zit, maar omdat ze in onze steden en dijken, wetten en gewoontes, in onze feesten en oorlogen zit. We hebben een idee van morele vooruitgang en dit idee maakt samenlevingen ontvankelijk voor sociale verandering en technische innovatie. ‘Dat hebben we altijd zo gedaan!’ wordt vervangen door ‘Wat kunnen we hier nog verbeteren?’. Traditie door innovatie.

Geschiedenis 

Hanno Sauer vertelt in zijn boek Moraal. Goed en kwaad van prehistorie tot polarisatie de geschiedenis van de mensheid aan de hand van moraal. Daarbij kijkt hij naar hoe mensen leven ten opzichte van elkaar en wat ze wel of niet gepast vinden. We denken dat we tegenwoordig heel morele wezens zijn. We weten wat goed is en wat kwaad is en zijn zo beschaafd dat we voornamelijk het goede doen. Maar is dit wel zo? Hoe komt het dan dat we steeds meer autocratische regimes krijgen met ideeën over wie er op basis van etniciteit en identiteit wel of niet bij horen? En dat we niet in staat lijken de razendsnelle klimaatverandering tegen te houden? In hoeverre is moraliteit iets van de moderne mens?
 

Schaduwzijde 

De belangrijkste lessen die Hanno Sauer ziet op basis van zijn onderzoek naar de geschiedenis van de moraal, is dat al onze morele waarden en principes een schaduwzijde hebben. Tegenover elke morele winst, elk geval van vooruitgang, staat een overeenkomstig verlies. En omgekeerd zelfs de slechtste daden en het slechtste beleid hebben meestal een morele motivatie. Moraliteit is een krachtig sociaal middel, maar net als alles kan ze misbruikt worden. We moeten oppassen voor mensen die onder het mom van moraliteit het slechte met anderen voorhebben.  

Hanno Sauer vertelt het verhaal van ons geweten, vanaf het ontstaan van ons vermogen om samen te werken vijf miljoen jaar geleden tot de polarisatie die ons vandaag in de greep houdt. Hij laat zien welke biologische, culturele en historische ontwikkelingen onze morele waarden hebben gevormd. Kom en stel je eigen vragen.

Student Filosofie Saar Boter is de gespreksleider 

De voertaal is Engels. 

Over de spreker

Hanno Sauer is filosoof en doceert ethiek aan de Universiteit Utrecht. Hij leidt een Europees onderzoeksproject naar morele vooruitgang. Eerder publiceerde hij Moral thinking, fast and slow. Zijn laatste boek is Moraal. Goed en kwaad van prehistorie tot polarisatie (2023).

Marc Slors is hoogleraar Cognitiefilosofie aan de Radboud Universiteit. Zijn huidige onderzoek richt zich op de relatie tussen cognitie en cultuur. Eerder werk richtte zich op de filosofie van de neurowetenschappen, vrije wil, sociale cognitie en het zelf.

Saar Boter is filosoof, zij modereert regelmatig programma’s