Verkiezingen. Wat zegt de uitslag? | Actualiteitencollege met politiek historicus Anne Bos, politiek socioloog Katerina Manevska en politicoloog Koen Vossen

Wat betekenen deze uitkomsten voor de toekomst van de Nederlandse politiek? Welke coalitie kan er gevormd worden? En was deze uitkomst verrassend? Politicoloog Koen Vossen, politiek historicus Anne Bos en politiek socioloog Katerina Manevska gaven de ochtend na de verkiezingen duiding bij de uitslagen. Liesbeth Jansen leidde het gesprek. 

Versplintering

Liesbeth Jansen opende het gesprek door te vragen hoe de winst van de PVV verklaard kan worden. Volgens de sprekers ligt dit aan een combinatie van thema’s, timing en versplintering. Volgens Katerina Manevska lag het deels aan het narratief van de partij zelf: “Het is ons niet mogelijk gemaakt,” zei de PVV volgens haar, “het lag aan anderen.” De partij bleef bovendien sterk gefocust op één onderwerp – migratie – dat nog altijd voor veel kiezers relevant bleek. Toch, zo voegde ze toe, “zijn ze wel een beetje afgestraft.”

Koen Vossen wees op de structurele context: “We hebben in Nederland gewoon enorm veel versplintering, dus je bent al snel de grootste.” Hij herinnerde eraan dat de PVV slechts 17% van de stemmen had behaald, “relatief niet zo veel.” Anne Bos sloot zich daarbij aan en plaatste de uitslag in historisch perspectief. In de jaren tachtig hadden CDA, PvdA en VVD samen bijna alle zetels. “Wat je nu ziet, de breedte maar niet de pieken, maakt het heel lastig om te formeren.” De kiezers zijn volgens haar enorm verdeeld.

Volgens Vossen betekent de opkomst van Forum voor Democratie en JA21 niet dat Nederland minder rechts is geworden. “Forum en JA21 hebben veel PVV-stemmen weggekaapt,” zei hij. Het politieke landschap was in zijn ogen meer gefragmenteerd dan ooit, maar ideologisch niet wezenlijk verschoven.

Campagne-effecten en leiderschap

De winst van D66 werd volgens Manevska deels veroorzaakt door strategische keuzes en een positief campagne-effect. “Ze hebben nu ook een koers waardoor ze voor veel kiezers aantrekkelijk zijn,” verklaarde ze. De slogan “het kan wél” had volgens haar een optimistische toon die veel mensen aansprak.

Jansen vroeg of de vernieling van het D66-partijgebouw invloed heeft gehad op de verkiezingsuitslag. Dit achtte Vossen onwaarschijnlijk. Hij zag vooral de veranderde verkiezingsdynamiek als verklaring. “Je ziet dat verkiezingen steeds belangrijker zijn geworden. Er wordt al veel vroeger hard campagne gevoerd, en de dynamiek die dan ontstaat van wie er groeit en krimpt gaat een eigen leven leiden.” Peilingen, zo waarschuwde hij, baseerden zich vaak op kiezers “die het nog helemaal niet weten.”

De teleurstellende score van GroenLinks-PvdA was volgens Vossen mede te verklaren doordat D66 beter het anti-Wilders sentiment heeft weten te vangen dan Frans Timmermans. Veel twijfelende kiezers kozen uiteindelijk toch voor de energie van Rob Jetten. “Links heeft gewoon nog geen goed verhaal,” zei Vossen. Manevska vulde aan dat de linkse partijen ook jongeren onvoldoende aanspraken: “Ze hebben aan Timmermans vastgehouden, waar een oud imago aan kleeft. Ze bedreven politiek as usual en hadden geen sterk eigen verhaal.”

De VVD kwam er evenmin ongeschonden uit. Dilan Yeşilgöz heeft volgens Vossen geen sterke campagne gevoerd. “De Telegraaf kopte dat het torentje lonkt voor Timmermans. Dat wil de VVD-kiezer gewoon echt niet, en Yeşilgöz zei dat ze dit zou voorkomen. Maar ze hebben wel verloren.” Hoewel het verlies beperkt bleef, wees hij erop dat de partij “sinds Hans Wiegel niet meer zo laag had gezeten qua zetels.”

Bos wees op een structureler probleem: “De belangrijke zaken worden steeds vooruitgeschoven, dus je krijgt een permanente campagnestand waarin er heel erg naar kiezers wordt geluisterd.” Manevska hoopte juist op een tegenbeweging: “Ik hoop dat er een partij gaat opstaan die meer vanuit idealen handelt. Daar lijkt ook behoefte aan, zeker onder jongeren.” Volgens Vossen gold voor ouderen, een veel grotere groep, juist het tegenovergestelde: zij verlangden meer naar stabiliteit, iets wat het CDA heeft weten te benutten.

Formatie en coalitiekansen

Over de vorming van een nieuw kabinet waren de sprekers eensgezind: het zal een ingewikkelde opgave worden. Volgens Bos had “het fatsoen en het midden” in de campagne weliswaar veel aandacht gekregen, maar betekende dat nog niet dat het formatieproces soepel zou verlopen.

Vossen schetste de beperkte mogelijkheden: “Er is maar één coalitie die een meerderheid heeft in Eerste én Tweede Kamer: een brede midden coalitie van D66, GL-PvdA, CDA en VVD.” Toch achtte hij die combinatie “heel lastig vanwege de onenigheid tussen de partijen.” Een centrumrechtse coalitie leek volgens Manevska nog moeilijker. “Maar ik weet het eigenlijk niet,” voegde ze eerlijk toe.

De PVV wordt door de meeste partijen uitgesloten als regeringspartner. Bos verwacht dat D66 en CDA die lijn zullen vasthouden, terwijl de positie van de VVD “nog niet zo duidelijk” is. Mogelijk zullen GL-PvdA er zelfs voor kiezen “eerst wonden te likken in de oppositie.” Vossen zag bovendien weinig motivatie bij Wilders zelf: “Hij is veel comfortabeler in de oppositie. Het zou heel wonderlijk zijn als ze toch nog gaan regeren.” Tegelijkertijd zag hij een kans voor Jetten: “Hij heeft nu de mogelijkheid om echt een breed front te smeden om grote problemen op te lossen. Als hij dat goed doet, kan dat heel succesvol worden.”

Grote dossiers

De toekomst van de grote beleidsdossiers blijft volgens de sprekers onzeker. Bos wees op de diepe inhoudelijke verschillen tussen de potentiële coalitiepartners, wat het formatieproces waarschijnlijk zou vertragen. Toch zag Vossen inhoudelijk wel ruimte: “Als je puur op de dossiers kijkt, moet het formeren mogelijk zijn door het midden. Zelfs op immigratie is het mogelijk om eruit te komen; dat is het probleem niet.” De grootste hindernis lag volgens hem in de “opgeklopte vijandbeelden” die de politiek verlammen. Bos beaamde dat: “Er moet eerst wat tijd overheen gaan om uit de campagnestand te komen.”

Ook de rol van Nederland in het buitenland kwam ter sprake. Manevska benadrukte dat de internationale positie sterk zal afhangen van de samenstelling van het kabinet en van “wie het gaat leiden en wat diens imago naar buiten is.” Vossen merkte op dat het buitenland in de campagne helemaal geen thema was geweest.

Tot slot bespraken de sprekers het mandaat van Wilders. Zou hij zich niet voortdurend kunnen beroepen op zijn status als grootste partij? Vossen verwachtte dat “het een ritueel terugkerend argument” zou worden. Bos vond dat Jetten dat goed kon pareren door Wilders uit te dagen “met iets nieuws te komen.” Vossen besloot met een observatie: “Er is nu een meerderheid om een wet aan te nemen die partijen verplicht om meer dan één lid te hebben. Als dat wordt aangenomen, dan wordt het nog heel interessant.”

Aankondiging

Wie is de grote winnaar van de verkiezingen? Eén dag na de stembusgang maken we de eerste balans op: wat betekent de uitslag? Welke coalities zijn qua aantal zetels én in politieke zin haalbaar? En hoe gaan partijen na een felle campagne nu verder? Kom luisteren naar politiek historicus Anne Bos, politiek socioloog Katerina Manevska en politicoloog Koen Vossen en stel je eigen vragen.

De formatie

Tussen de vorige verkiezingen, waarbij de PVV als grootste partij uit de bus kwam, en de uiteindelijke vorming van kabinet-Schoof zaten maar liefst 223 dagen. Het was een langdurige formatie die uitmondde in een ongebruikelijke constructie: een partijloze premier aan het hoofd van een kabinet dat slechts 337 dagen standhield. Zal het deze keer anders verlopen?

Tijdens de huidige campagne werd de PVV al door veel andere partijen uitgesloten als mogelijke coalitiepartner. VVD-lijsttrekker Yesilgöz gaf aan een samenwerking met GroenLinks-PvdA grotendeels uit te sluiten. Welke coalitieconstructies liggen voor de hand op basis van de uitslagen? Is er een logische nieuwe premier aan te wijzen? Hoe gaan uitgesloten partijen toch invloed uitoefenen op de formatie? En wat kunnen we opmaken uit de eerste reacties van de lijsttrekkers?  

Belangrijkste thema’s

Wat zegt de uitslag over wat Nederland wil? Welke thema’s gaven de doorslag: migratie, defensie, wonen, zorg, klimaat? Zijn partijen bereid om hun standpunten te versoepelen om tot een werkbare coalitie te komen? En valt er al iets zinnigs te zeggen over wat er op deze dossiers gaat gebeuren? Kom luisteren en stel ook je eigen vragen.  

De voertaal is Nederlands.

Over de sprekers

Anne Bos is Anne Bos is politiek historicus aan de Radboud Universiteit. Zij specialiseert zich in de parlementaire geschiedenis van Nederland na 1945, in het bijzonder het aftreden van ministers en staatssecretarissen als gevolg van een politiek conflict. Bos publiceert daarnaast over uiteenlopende politieke onderwerpen en staat regelmatig de media te woord om met een blik op het verleden duiding te geven bij de actualiteit.

Katerina Manevska is socioloog aan de Radboud Universiteit. Haar onderzoek richt zich op de interactie tussen culturele waarden en sociale structuren en hoe dit politiek denken en gedrag beïnvloedt.

Koen Vossen is politicoloog aan de Radboud Universiteit. Hij doet onderzoek naar moderne politieke en maatschappelijke problemen, zoals populisme, met behulp van historische en politicologische kennis.