Wat is trauma? | Lezing en gesprek met neurowetenschapper Sabrina van Heukelum en psychiater Derek Strijbos

Emotie en geheugen

Sabrina van Heukelum opende de avond met een persoonlijke anekdote over haar eerste hoorcollege. Ze vond het destijds spannend en gebruikte deze herinnering als opstapje naar haar centrale vraag: waarom onthouden we emotioneel beladen gebeurtenissen beter? Ze legde uit dat de hippocampus een belangrijke rol speelt bij het vormen van herinneringen. Daarnaast noemde ze ook de amygdala en de frontale cortex. Vooral negatieve gebeurtenissen blijven sterk hangen. “De amygdala werkt dan intensief samen met de hippocampus, waardoor de herinnering een zware emotionele lading krijgt,” vertelde Van Heukelum. Dat zou een overlevingsfunctie hebben: door dreiging goed te onthouden, vermijden we herhaling.

Volgens Van Heukelum maken de meeste mensen vroeg of laat een traumatische gebeurtenis mee. De meesten herstellen, maar ongeveer tien procent ontwikkelt klachten. Bij hen ontstaat vaak posttraumatische stressstoornis (PTSS). Ze noemde drie kenmerkende symptomen: flashbacks, geheugen- en concentratieproblemen en slaapproblemen zoals insomnia en nachtmerries.

Hersenen onder stress

Van Heukelum legde vervolgens uit hoe traumatische herinneringen zich in de hersenen vormen. Bij een ‘adaptieve’ herinnering aan bijvoorbeeld een brand speelt context de belangrijkste rol; die context kan later de herinnering activeren. Bij mensen die gevoelig zijn voor trauma, gebeurt dit anders. Dan kan een losse stimulus, zoals de geur van rook, de herinnering al oproepen — los van de oorspronkelijke context.

Onderzoek bij soldaten heeft aangetoond dat ongeveer twintig procent PTSS ontwikkelt na uitzending. Bij hen zijn structurele en functionele verschillen in het brein te zien. Soldaten met PTSS hadden een kleinere hippocampus en frontale cortex, maar een grotere en actievere amygdala. Bij gezonde soldaten was dit patroon omgekeerd. “Een traumatisch geheugenspoor is vaak gegrond in de amygdala,” aldus Van Heukelum, “en daardoor losgekoppeld van context.”

Een studie onder beginnende politiemensen toonde bovendien aan dat hoge activiteit van de amygdala voorafgaand aan een traumatische ervaring PTSS-symptomen kan voorspellen. Toch benadrukte Van Heukelum dat deze bevinding alleen over symptomen gaat, niet over een diagnose. “En het blijft lastig om te bepalen of die amygdala-activiteit er al was, of pas na het trauma is toegenomen.”

Vrouwen hebben twee tot drie keer vaker PTSS dan mannen, met ook andere symptomen, benadrukte Van Heukelum. Geweld wordt vaak genoemd als stressor. Ze wees erop dat vrouwen vaker een angststoornis als diagnose krijgen, terwijl eigenlijk sprake is van PTSS. De oorzaak van deze extra gevoeligheid is nog niet duidelijk. “Veel onderzoek is vooral op mannen gericht,” zei ze. Hypotheses zijn er wel: zo zouden vrouwen gemiddeld een sterkere connectiviteit tussen hersengebieden hebben, een actiever immuunsysteem en andere hormonale reacties. “Meer onderzoek naar trauma bij vrouwen is echt nodig.”

Trauma als concept

Na Van Heukelum nam Derek Strijbos het woord. Hij ging in op de betekenis van het begrip trauma. Het woord komt van oorsprong uit de geneeskunde en betekent ‘wond’ of ‘letsel’. Pas in de twintigste eeuw werd het ook voor psychisch leed gebruikt. “Dat laat zien dat het begrip oorspronkelijk metaforisch werd ingezet,” aldus Strijbos. In de psychiatrie betekent trauma, volgens de DSM-5, blootstelling aan feitelijke of dreigende dood, ernstig letsel of seksueel geweld. Daarbij horen onder meer indringende symptomen, fysiologische reacties en negatieve veranderingen in stemming of cognitie. Ook het vernemen van ernstig nieuws kan een trauma veroorzaken.

Hij noemde ook varianten zoals complex trauma, dat voorkomt bij mensen die in hun jeugd langdurig worden blootgesteld aan misbruik of geweld. Naast reguliere PTSS-symptomen treden dan verstoringen op in zelfgevoel, vertrouwen en het onderhouden van relaties. Zonder hulp kan dit uitgroeien tot een persoonlijkheidsstoornis. Strijbos benadrukte dat PTSS een dynamisch construct is, voortdurend in ontwikkeling. Hij noemde ook vormen als secundair trauma, collectief trauma, moreel trauma en microtrauma. Bij dat laatste gaat het om herhaalde kleine gebeurtenissen die samen een grote impact hebben. “Speldenprikken die je beeld van de wereld veranderen,” legde hij uit.

Erkenning, maar ook inflatie?

Volgens Strijbos is de opkomst van termen als ‘microagressie’ daar nauw aan verbonden. Regelmatige kleine opmerkingen die vernederend voelen, kunnen leiden tot een reeks microtrauma’s en uiteindelijk psychisch lijden veroorzaken. Maar hij stelde ook de vraag: leidt dit tot begripsinflatie? Enerzijds draagt verfijning van het begrip bij aan betere zorg en vroeger ingrijpen. Anderzijds kan een te brede toepassing het begrip uithollen. “Het risico bestaat dat mensen zichzelf onterecht als slachtoffer zien en daarin vastlopen.”

Toch vond hij het positief dat er meer ruimte is gekomen voor ervaringskennis. Openheid over trauma kan bijdragen aan herstel. “Zwijgen of ontkennen vanuit de omgeving is soms traumatischer dan het trauma zelf.” De balans tussen weerbaarheid en erkenning is volgens hem essentieel. Hij sloot af met een oproep tot reflectie: “Hoe verhoud je je oprecht tot jezelf, en hoe kom je na een heftig trauma weer verder?

Aankondiging

Wat is trauma? Waar ligt de grens tussen iets vervelends en iets traumatisch en is die grens in de loop van de tijd verschoven? Wat zegt dit over ons denken over weerbaarheid en mentale gezondheid? En wat doet een trauma met de manier waarop je brein werkt? Kom luisteren naar neurowetenschapper Sabrina van Heukelum en psychiater Derek Strijbos en denk verder over de verschillende gezichten van trauma. 

Verschillende gezichten

De gevolgen van een traumatische ervaring is voor iedereen verschillend. Er zijn aanwijzingen dat trauma bij vrouwen er heel anders uitziet dan bij mannen. Bij vrouwen worden klachten soms niet herkend als trauma, wat de verwerking in de weg kan zitten 

Verschuiving

Hoe we als samenleving over trauma denken, is flink veranderd. Waar het woord ‘trauma’ vroeger vooral werd gebruikt voor oorlogsslachtoffers, wordt het nu steeds breder ingezet. Zijn we minder weerbaar geworden, of is ons denken over mentale gezondheid verschoven? En in hoeverre verliest de term ‘traumatisch’ aan betekenis als er steeds meer onder kan vallen?  Neurowetenschapper Sabrina van Heukelum en psychiater Derek Strijbos gaan in gesprek over wat trauma is, welke gevolgen het heeft en hoe we ons tot trauma verhouden. Kom luisteren en stel je vragen. 

Over de sprekers  

Sabrina van Heukelum is neurowetenschapper aan de Radboud Universiteit en als postdoc onderzoeker verbonden aan het Donders Instituut en de Cognitive Neuroscience afdeling van het Radboudumc. Ze doet onderzoek naar de effecten van trauma op het vrouwelijk brein.  Lees ook op de site van het Donders Instituut: Onderzoek naar traumaverwerking bij vrouwen.

Derek Strijbos is bijzonder hoogleraar Filosofie in de GGZ en hoogleraar Filosofie van cognitie en taal aan de Radboud Universiteit. 

Dit is een programma van Radboud Reflects en het Donders Instituut voor Neurowetenschappen.