Judith Butler: Gender als politieke splijtzwam | Actuele denkers lezing en gesprek met filosoof Katrine Smiet en socioloog Niels Spierings
Judith Butler: Gender als politieke splijtzwam | Actuele denkers lezing en gesprek met filosoof Katrine Smiet en socioloog Niels Spierings

Wie is Judith Butler? Denker over gender als politieke splijtzwam | Actuele denkers lezing en gesprek met filosoof Katrine Smiet en socioloog Niels Spierings

Wie is de invloedrijke Amerikaanse filosoof Judith Butler? Judith Butler (1956) heeft met boeken als Who’s Afraid of Gender? ons denken over gender en seksualiteit voorgoed veranderd. Wat kunnen we, nu discussies rondom gender weer een hoofdrol op het politieke toneel spelen, van diens werk leren? Leer van filosoof Katrine Smiet en socioloog Niels Spierings wat het gedachtengoed van Judith Butler is en wat gender zo’n politieke splijtzwam maakt.

Video | Podcast

Maandag 14 oktober 2024 | 20.00 – 21.30 uur | LUX, Nijmegen | Radboud Reflects en Uitgeverij Ten Have. Bekijk de aankondiging.

Verslag 

Door Liza Görlach

Judith Butler: denken over gender

Of we ons er nu bewust van zijn of niet, gender speelt een rol in ons dagelijks leven. Dit thema stond centraal tijdens een avond in LUX, georganiseerd door Radboud Reflects, waar de invloedrijke filosofie van Judith Butler werd besproken. De avond bestond uit lezingen van Katrine Smiet, expert in feministische en intersectionele filosofie aan de Radboud Universiteit, en Niels Spierings, socioloog gespecialiseerd in inclusie en exclusie. Gespreksleider Pam Tönissen, programmamaker bij Radboud Reflects, begeleidde het geheel.

Judith Butler heeft ons denken over gender, seksualiteit en sekse ingrijpend veranderd. Een van haar kernvragen luidt: "Is gender iets wat je bent, of iets wat je doet?" Van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat dragen we onze gender uit, of we ons daarvan bewust zijn of niet. Maar wat betekent gender eigenlijk?

De eerste lezing door Katrine Smiet bood een diepgaande analyse van Butlers ideeën over gender, seksualiteit en sekse. De tweede lezing van Niels Spierings richtte zich op de relatie tussen Butlers filosofie en ons politieke systeem.

Gender is performatief

Smiet opende haar lezing met de vraag “Wat is gender volgens Butler en waarom is dit denken zo omstreden?”. Het antwoord op die vraag is dat gender volgens Butler altijd performatief is. Hiermee bedoelt Butler dat uitspraken nieuwe zaken tot stand brengen. Het gaat om uitspraken die een situatie beschrijven die nog niet bestaat. Een voorbeeld hiervan is de uitspraak ‘ik verklaar u nu tot man en vrouw’. Met die uitspraak wordt een huwelijk voltrokken. Het houdt in dat er een nieuwe realiteit tot stand komt middels een uitspraak. 

Hetzelfde geldt voor gender, legde Smiet uit. Een duidelijk voorbeeld zien we vanaf de geboorte. Als een kind geboren wordt, is een van de eerste uitspraken gericht op de gender: ‘het is een jongen of meisje’. Dit lijkt een descriptieve uitspraak te zijn, maar volgens Butler is het een performatieve uitspraak. Door dergelijke uitspraken wordt het gender van het kind tot stand gebracht en vervolgens wordt het gender steeds bevestigd. Die bevestiging zien we volgens Smiet aan het speelgoed van kinderen en zelfs aan de namen die we kinderen geven. Het is een impliciete manier waarop het gender van het kind tot stand komt. 

Smiet stelde vervolgens dat de performativiteit van gender volgens Butler niet alleen in taal, maar ook in onze handelingen zit. Het gaat om de dingen die we doen. Het zijn handelingen waarmee we ons tot onze gender verhouden. Juist in het doen van gender worden we begrijpelijk als mens. Gender is performatief omdat het een sociale werkelijkheid tot stand doet brengen. “Dus zeggen dat gender performatief is, is zeggen dat gender niet iets is wat we zijn, maar wat we doen” concludeerde Smiet vervolgens.

De heteroseksuele matrix

Daarnaast wordt gender in onze maatschappij als binair en complementair gezien, aldus Smiet. Dit betekent dat er twee genders zijn, namelijk man en vrouw, die dominant zijn binnen onze samenleving. Deze genders zijn complementair aan elkaar omdat ze een eenheid vormen. Ze vormen de heteroseksuele structuur waarin gender tot stand komt. Dit betekent dat gender in onze maatschappij verbonden is aan heteroseksualiteit. Het is de heteroseksuele matrix waarbinnen gender geleefd wordt. 

Gender versus sekse

Butler wil deze causaliteit tussen gender, sekse en seksualiteit onderzoeken. Kan bijvoorbeeld onderscheid gemaakt worden tussen gender en sekse. Dit is voor feministen een belangrijke manier waarop we gender kunnen losweken van de biologie en het lichaam. Het onderscheid bestaat uit een anatomisch en sociaal verschil. Sekse richt zich namelijk op de lichamelijke kenmerken als biologische feiten en gender gaat daarentegen om identiteit en om sociale normen. Gender heeft volgens Smiet te maken met de sociale betekenissen die aan het lichaam worden toegekend. 

Butler gaat echter nog een stap verder. Het onderscheid tussen sekse en gender is volgens die niet het fundamentele probleem. Het daadwerkelijke probleem daarentegen is het feit dat we sekse als de basis voor gender beschouwen in onze maatschappij. Vandaar dat we volgens Butler sekse en gender niet los van elkaar kunnen zien. Dit heeft te maken met de binaire lens van gender en de sociale betekenis die we eraan toekennen. Het idee van gender als binair is een sociaal feit. Het kleurt de lens van hoe we naar lichamen kijken en hoe we ze begrijpen, zo legde Smiet uit.

Ademruimte

Met dit perspectief op gender wil Butler ruimte creëren voor alle lichamen die niet binnen het gangbare plaatje van de heteroseksuele matrix passen. Het doel is dan ook om meer ademruimte te creëren voor iedereen waarvoor gender wringt en schuurt. Als we gender als performatief gaan zien zullen zich nieuwe mogelijkheden openen waarin mannelijkheid en vrouwelijkheid en de vanzelfsprekendheid van gender andere manieren van leven opent. 

Weerstand

Volgens Spierings heeft de performativiteit van gender ons denken over sekse en gender veranderd. Over het algemeen is de Nederlandse bevolking relatief positief ten opzichte van non-binariteit. Tegelijkertijd zien we ook dat onze houdingen conservatiever zijn geworden. Zo is er de laatste tijd veel weerstand tegen alternatieve genderuitdrukkingen en interpretaties. Die weerstand vinden we vooral bij conservatieven en religieuze groepen, zo legde Spierings uit. Dit komt doordat flexibiliteit op het gebied van gender ingaat tegen de notie van de schepper. Het gaat in tegen hoe de mensheid is gecreëerd als man en vrouw. Dit christelijke wereldbeeld is genaturaliseerd. Hierdoor denken we dat de verhouding tussen man en vrouw als enige genders natuurlijk is. Dat is niet waar, stelde Spierings, maar is wel het dominante beeld in onze samenleving. 

In Nederland komt die weerstand dan ook vooral vanuit de ChristenUnie. Later werden zij ook gesteund door de PVV en door de VVD. Het gevolg hiervan is dat de anti-genderbeweging eerst een relatief kleine groep was, maar zich tegenwoordig heeft uitgebreid naar de rechtse mainstream. “Verschillende partijen lijken elkaar te vinden in hun genderstandpunten,” aldus Spierings. Een oorzaak hiervan is dat het tegenwoordig eenvoudig is om misinformatie en negatieve informatie te verspreiden. Dit heeft te maken met de technologische ontwikkelingen. Hiermee wordt de negativiteit van anti-gender bewegingen gelegitimeerd. 

Aankondiging

Wie is de invloedrijke Amerikaanse filosoof Judith Butler? Judith Butler (1956) heeft met boeken als Who’s Afraid of Gender? ons denken over gender en seksualiteit voorgoed veranderd. Wat kunnen we, nu discussies rondom gender weer een hoofdrol op het politieke toneel spelen, van diens werk leren? Kom en leer van filosoof Katrine Smiet en socioloog Niels Spierings wat het gedachtengoed van Judith Butler is en wat gender zo’n politieke splijtzwam maakt. 

Gender is geen natuurlijk gegeven

Volgens Judith Butler gaat gender veel verder dan alleen je persoonlijke identiteit. Gender is een sociaal fenomeen; een creatie waar wij allemaal samen vorm aan geven door middel van taal, gebaar en gedrag. Wat we zien als typisch mannelijk, typisch vrouwelijk, typisch voor hetero’s of typisch voor homo’s, hangt dus af van hoe we praten en handelen. Zo creëren we een sociale wereld vol stereotypen, die vaak beperkend werken. Maar gelukkig is de sociale werkelijkheid zo maakbaar als wat, en kan een stereotype altijd veranderen. 

Anti-gender politiek

Genderstereotypen staan overal ter discussie, maar dat wordt lang niet door iedereen verwelkomd. Veranderende ideeën over wat woorden als ‘man’ en ‘vrouw’ betekenen, roepen bij veel mensen weerstand op. En die weerstand vormt een voedingsbodem voor conservatieve politici, die thema’s als gender en LHBTIQ+ gebruiken om kiezers achter zich te krijgen. Volgens hen schrijven woke activisten mensen voor wat ze wel en niet mogen zeggen, en beïnvloeden ze kinderen door regenboogvlaggen op te hangen op basisscholen. Weg met dat gender-activisme dus, en dat is een sentiment dat bij veel kiezers resoneert. Hoe komt dat? Wat maakt gender zo’n gevoelig onderwerp? En waarom is juist gender ineens zo prominent op de rechtse agenda verschenen? 

In Who's Afraid of Gender? gaat Butler op zoek naar een antwoord op deze vragen, en naar nieuwe mogelijkheden voor zowel vrijheid als solidariteit. Kom luisteren naar filosoof Katrine Smiet, die na een introductie in Butlers denken in gesprek gaat met socioloog Niels Spierings over hoe Butlers ideeën de huidige gender-discussie beïnvloeden. Pam Tönissen is de gespreksleider.

Over de sprekers  

Katrine Smiet is filosoof aan de Radboud Universiteit. Haar onderzoek richt zich op gender- en diversiteitsstudies, feministische filosofie, de geschiedenis/historiografie van feministische ideeën en debatten over intersectionaliteit.

Niels Spierings is inclusie- en exclusiesocioloog. Hij onderzoekt de rol van islam in politiek en de emancipatie van vrouwen en LHBTIQA+'ers, de vertegenwoordiging van minderen en vrouwen in de politiek en maatschappij, en populisme in sociale media en politiek.

Dit is een programma van Radboud Reflects en Uitgeverij Ten Have

Contactinformatie

Wil je op de hoogte blijven van de activiteiten van Radboud Reflects? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief.

Organisatieonderdeel
Radboud Reflects
Thema
Diversiteit, Filosofie, Samenleving, Wetenschap