Wie was filosoof Daniel Dennett? | Lezing en gesprek met filosofen Marc Slors en Jolien Francken

Dennetts nalatenschap

Van Woerkum-Rooker vroeg naar het nalatenschap van Daniel Dennett. Volgens Francken zette Dennett de neurowetenschappelijke zoektocht naar de ‘locatie’ van bewustzijn in het brein op scherp door te beargumenteren dat we bewustzijn op een andere manier moeten zoeken. Daarnaast heeft Dennett veel betekent voor de samenwerking tussen filosofie en (neuro)wetenschappen. Toen Dennett promoveerde waren er vooral ‘leunstoelfilosofen’, legde Francken uit. Dennetts interactie met wetenschappers was revolutionair.

Van Woerkum-Rooker sloot het gesprek af met de vraag welk ‘denkgereedschap’ het publiek van Daniel Dennett kan overnemen. Slors wilde meegeven dat we bepaalde concepten nodig hebben om de wereld (wetenschappelijk) te beschrijven. Dat deze concepten niet bestaan zoals tafels en stoelen, maakt ze niet minder ‘echt’, zo heeft Dennett ons geleerd. Francken gaf het publiek de open, zelfkritische houding van Dennett mee. Als Dennett iets niet begreep, riep hij niet dat de ander fout moest zitten, maar vroeg hij zijn gesprekspartner het opnieuw uit te leggen en deed hij nóg harder zijn best het te begrijpen. Francken: “Deze houding vind ik zeer inspirerend.”

Bestaan gedachten dan wel echt? Dennetts beschrijving van gedachten is immers iets anders dan het bestaan ervan aantonen. Slors liet zien dat Dennett beargumenteert dat we een verkeerd begrip hebben van wat ‘echt bestaan’ is. Als we vanuit de psychologische ‘bril’ kijken en bijvoorbeeld zeggen dat iemand bang is, dan beschrijven we iets wat ‘echt’ is. Gedachten – maar ook bewustzijn en vrije wil – bestaan volgens Dennett wel ‘echt’, maar niet zoals tafels en stoelen, legde Slors uit.

Brug tussen filosofie, wetenschap en maatschappij

Na de lezing schoven Jolien Francken en gespreksleider Bas van Woerkum-Rooker aan voor het gesprek. Francken en Slors maakten allebei kennis met Dennetts werk tijdens hun studie. Dennetts vraag naar het belang voor ons mens-zijn en zijn benadering van wetenschap sloten aan bij Franckens wens een brug te slaan tussen neurowetenschappen en filosofie. Slors, daarentegen, was niet direct fan: “Mijn eerste publicatie is tégen Dennett.”

Waarom wordt Dennetts werk zoveel gelezen, wilde Van Woerkum-Rooker vervolgens weten. Francken wees op Dennetts toegankelijke schrijfstijl: met name zijn latere werken zijn een kruising van filosofieboek en publieksboek. “Het feit dat hij telkens de relevantie probeert te zoeken tussen filosofie en onze maatschappij is zeer belangrijk. Dit geeft het gevoel dat je echt iets gelezen hebt waar je wat aan hebt en dat invloed heeft op hoe je naar de wereld kijkt,” aldus Francken. Slors voegde toe dat Dennetts filosofie op het eerste gezicht simpel lijkt, maar bij nader inzien veel nuances bevat. Slors: “het is echt geen rocketscience, maar tegelijkertijd is dat wat Dennetts werk zo goed maakt.”

Doordat zijn filosofie soms ‘simpel’ overkomt, werd Dennett door een deel van de ‘technische filosofen’ niet serieus genomen, en kreeg hij niet altijd de waardering die hij verdiende. Hoe jammer Dennett dat ook vond, hij genoot er tegelijkertijd van om te schrijven voor een breder, niet-academisch publiek, vertelde Franken. Ook mengde hij zich graag in maatschappelijke debatten. Slors: “bij publieksfilosofie lag ook echt zijn talent.” Francken reageerde: “Dennett was een wetenschapper die ook daadwerkelijk openstond voor andere perspectieven.” In haar ogen is deze openheid de reden voor Dennetts talent om zijn ideeën over te brengen op mensen buiten zijn filosofische bubbel.

Aankondiging

Wie was de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett en hoe belangrijk was hij voor de filosofie en daarbuiten? De invloed van de onlangs overleden Dennett reikte ver. Hij zette op een  unieke manier diepgaande filosofische concepten, zoals vrije wil, bewustzijn en kunstmatige intelligentie, in een nieuw licht. Hij verwierp het dualisme tussen lichaam en geest en probeerde in al zijn werk deze concepten in een wetenschappelijk wereldbeeld te passen. Zijn werk begaf zich onder meer op het raakvlak met neurowetenschappen, biologie en informatica. Kom luisteren naar filosofen Marc Slors en Jolien Francken over wat we van Dennetts gedachtegoed kunnen leren.

Een onconventionele denker

Dennett benaderde filosofische thema’s op onconventionele manieren. Hij vond bijvoorbeeld de vraag of we "uit het niets" keuzes kunnen maken niet zo boeiend. Vrije wil is het vermogen om keuzes te maken binnen de grenzen van onze mogelijkheden, stelde hij. Ja, we maken deel uit van een causale wereld die ons gedrag beïnvloedt, maar dat betekent niet dat we niet zélf keuzes kunnen maken. Op een vergelijkbare manier beargumenteerde hij dat intenties en gedachten niet fysiek in de hersenen zitten en gedrag veroorzaken, maar dat ze wel degelijk écht bestaan. Hij vergeleek ze met concepten zoals “inflatie” - misschien niet zo tastbaar als een stoel, maar toch reëel in hun invloed. Dennetts inzichten leken op het eerste oog vaak contradicties of slimme taaltrucjes, maar dwongen je vervolgens om dieper na te denken over jezelf, je handelingen en je ervaringen. 

Menselijk bewustzijn en cognitie in perspectief

Dennetts ideeën over menselijk bewustzijn en cognitie waren net zo intrigerend. Hij verwierp bijvoorbeeld het idee dat bewustzijn een soort "theater" is waar alle zintuiglijke informatie samenkomt. In plaats daarvan betoogde hij dat bewustzijn aan de hand van neurowetenschappelijke processen kan worden verklaard. Dennett beschreef het bewustzijn als ‘de gebruikersillusie die het brein voor zichzelf creëert’. Tegelijkertijd erkende hij dat bewustzijn echt voelt voor ons. Die vraag ‘waarom voelt het zo echt en relevant?’ is de hamvraag. In zijn boek Van Bacterie naar Bach en Terug tackelde hij een minstens zo grote vraag: hoe kon de mens, een wezen in staat tot zelfreflectie, voortkomen uit blinde evolutionaire processen? In zijn werk zette hij ons mensbeeld meermaals op z’n kop.

Wat maakte Dennetts ideeën zo invloedrijk en boeiend? Waarom sprak zijn werk zoveel mensen aan? En hoe uniek waren zijn filosofische theorieën? Cognitiefilosoof Marc Slors en neurofilosoof Jolien Francken gaan in gesprek met filosoof Bas van Woerkum-Rooker over Dennetts unieke denkwijze. Kom luisteren en leer naar mensen en de wereld kijken zoals Dennett dat deed.

De voertaal is Nederlands.

Daniel Dennett en de Radboud Universiteit

Daniel Dennett was twee keer te gast bij Radboud Reflects en de Radboud Universiteit. Beide keren was Concertebouw De Vereeniging meer dan uitverkocht. De eerst keer in 2016 gaf hij de lezing Free Will is as real as Colors, Promises & Euros. De tweede keer, in 2018  gaf hij de lezing  From Bacteria to Bach. Extending Darwin’s Vision. Luister naar de podcast of bekijk de video. Daniel Dennett ontving dat jaar tevens een eredoctoraat aan de Radboud Universiteit bij gelegenheid van de 95^e Dies Natalis.   

Over de sprekers 

Marc Slors is cognitiefilosoof aan de Radboud Universiteit. Hij onderzoekt vragen rond de relatie tussen brein, gedrag en de menselijke geest. Hij is expert op het gebied van Dennetts werk. 

Jolien Francken is gepromoveerd als neurowetenschapper en momenteel universitair docent Neurofilosofie aan de Radboud Universiteit. Zij schreef samen met Marc Slors Bewustzijn, onderdeel van de boekenserie Elementaire Deeltjes van uitgeverij Athenaeum.

Bas van Woerkum-Rooker is programmamaker bij Radboud Reflects. Daarvoor deed  hij promotie-onderzoek naar de overeenkomsten en verschillen tussen de intelligentie van mensen en andere dieren.