Zelfverbetering. De zoektocht naar je beste zelf | Lezing en gesprek door filosoof Martha Claeys, theoloog Annemarieke van der Woude en psycholoog Ger Keijsers

Van zelfverbetering naar zorg

Martha Claeys trapte af met een korte lezing, waarin ze stelde dat verbetering op zichzelf geen probleem is – er zijn talloze gebieden waarin het beter kan: met de wereld, het klimaat en ons politieke stelsel. De vraag is echter of aan jezelf werken de oplossing is, of misschien net een deel van het probleem. Want er schort van alles aan het systeem, aldus Claeys. Het is gebouwd op de exploitatie en onderdrukking van grote groepen mensen. Het is een hiërarchisch systeem van winnaars en verliezers. En de winnaars, zo wordt ons als een wortel voor onze neus voorgehouden, zijn zij die aan zichzelf werken. Claeys pleitte voor een verschuiving van zelfverbetering naar zorg. Een beter mens worden binnen dit paradigma betekent zoeken naar welke zorg er nodig is. Niet zodat jij een betere mens wordt, maar zodat het beter gaat met de wereld. 

Autonomie en afgebakken broodjes

In een eerste reactie vroeg Ger Keijsers zich af of hij het pleidooi van Claeys kon verenigen met zijn eigen vakgebied: “Ik ben psycholoog. Ik ben steeds bezig om mensen weer autonoom te maken en hen te helpen voor zichzelf te zorgen. Verbeteren dus. Moeten we nu stoppen met zelfzorg?” Volgens Claeys is het belangrijk om een verschil te maken tussen persoonlijke zorg en de mankementen van het systeem. Het vergroten van autonomie mag niet ten koste gaan van een gesprek over het systeem en hoe dat bijdraagt aan bijvoorbeeld de depressie epidemie. Toch ziet Keijsers wel iets in het perspectief van Claeys: “Ik voel wel dat wij met psychotherapie iets verbloemen. Mijn vakgebied is sterk gepersonaliseerd, en gaat niet over het systeem. In die zin is mijn vak gekapitaliseerd.” Theoloog Annemarieke van der Woude waardeerde de oproep tot een paradigmawisseling. Toch vermoedde ze dat haar weerstand tegen zelfverbetering een andere is als die van Claeys: “Ik voel weerstand tegen het idee dat je een soort afbakbroodje bent waar nog iets aan gedaan moet worden.  Er zijn heel veel mensen die niet de tijd, geld en intellectuele vermogens hebben om hierover na te denken. Blijven die dan niet-afgebakken, of zo?”

Onze manier van denken

Keijsers was niet zo kritisch op het idee van zelfverbetering. “Mensen die al iets hebben bereikt, willen vaak toch gewoon verder. We willen toch blijven ontwikkelen, blijven leren. Daar is toch niets mis mee?” Wel onderkende hij dat veranderen vaak heel moeilijk is. “Het probleem is daarbij niet zozeer wát we denken, maar hoe we denken.” Claeys vulde aan dat er veel filosofen zijn die de mens omschrijven als iets wat potentie heeft dat het moet vervolmaken. Daar zijn ook veel grondrechten op gebaseerd: recht op onderwijs, recht op ontwikkeling. Dat zijn juist wel dingen die ik mensen toewens.”

Inzicht krijgen door zorg

Maar wat is nu eigenlijk het verschil tussen zelfverbetering en zorg, wilde Jansen weten. Claeys antwoordde dat het vooral over de bril die je opzet gaat: wat je wilt van jezelf en de wereld. Met de bril van zelfverbetering is het doel groeien, produceren. Zorg kan soms ook dat resultaat geven, maar de vraag is anders: wat betekent het nu voor mij om te zorgen? Keysers: “Bij ‘zorgen voor’ word ik ook onrustig: het heeft iets autoritairs, je creëert een afhankelijkheidsrelatie.” Van der Woude gaf aan dat de gedachte dat je in de zorg voor de ander tot jezelf kan komen, haar erg aansprak. “Ik denk dat de zorg een zinvollere manier is om zicht te krijgen op wie jijzelf bent, dan naar binnen te keren.” Claeys: “Beter worden is niet per se slecht, maar vandaag de dag is het ingebed als afleiding van de fouten in het systeem, en dat is wel problematisch.”

Spoken word

Om 21.00 uur precies gaf Francesca Birlogaunu, student psychiatrie, dichter en theatermaker, in een spoken word performance haar gedachten over zelfverbetering weer. Ze kreeg veel bijval uit de zaal. In het gesprek daarna vertelde ze eigenlijk ook wel vóór zelfverbetering te zijn. “Ik weet van mijzelf dat ik routines nodig heb om gezonder te leven. Doelen stellen helpt me daadwerkelijk om me beter te voelen.”

Aankondiging

Het kan altijd efficiënter, gezonder, beter. Talloze zelfhulpboeken leren ons hoe we onszelf een beter mens maken. Maar waarom willen of moeten we onszelf verbeteren? Wat zegt onze hang naar zelfverbetering over onze beelden van onszelf, tijd en werk? En hoe verhouden onze pogingen tot zelfverbetering zich tot zingeving? Kom luisteren naar filosoof Martha Claeys,  en theoloog Annemarieke van der Woude en psycholoog Ger Keijsers, en duik in de zin en onzin van verschillende kanten van zelfverbetering.  

De beste versie van jezelf

Wie wil er nu niet de beste versie van zichzelf zijn? Gelukkig vertellen zelfhulpboeken ons hoe je dat doet: je moet gezond leven, je passies najagen en tegelijkertijd geld verdienen; je moet je tijd nuttig en efficiënt besteden. Je moet controle krijgen over je gedrag, maar ook ontspannen en loslaten. Je moet rust nemen om weer vol energie aan je carrière te bouwen. Jouw leven is een project waar jij voor verantwoordelijk bent. Je hebt van alles in je, maar moet het er wel zélf uithalen.

Zelfverbetering bevraagd

In onze pogingen tot zelfverbetering denken we zelden na over die poging zelf, aldus filosoof Martha Claeys. Waarom zouden we beter moeten worden? En voor wie doen we dat dan? Wat bedoelen we met ‘beter’? Wat zegt onze hang naar zelfverbetering over ons zelfbeeld? Waar ligt de grens tussen een gezonde dosis motivatie tot persoonlijke ontwikkeling en te streng voor jezelf zijn? Hoe hangt de grote populariteit aan zelfhulpboeken samen met onze zoektocht naar zingeving? Wat doet het met ons om onszelf als maakbaar project, als held in eigen verhaal, te zien? En wat doet het met onze samenleving, al die mensen die zo op zichzelf en de eigen individuele ontwikkeling gericht zijn?

‘Ontgroeien’ voor de mens

Door zelfverbetering te bevragen, kunnen er nieuwe perspectieven ontstaan. Kunnen we in plaats van verbeteren, groeien en versnellen misschien ook ‘ontgroeien’ als mens? Welke kansen ontstaan er als we niet vragen hoe het alsmaar ‘beter’, ‘meer’ en ‘efficiënter’ kan, maar de aandacht verschuiven naar ‘wat goed is’ voor deze persoon, dit organisme, of de planeet? 

Na een column door filosoof Martha Claeys gaat zij in gesprek met theoloog Annemarieke van der Woude en psycholoog Ger Keijsersover zelfverbetering. Dichter Francesca Birlogeanu verzorgt een poëtisch intermezzo.

Over de spreker

Martha Claeys is filosoof en schrijver. Haar debuut Trots. De filosofie van een emotie (Boom, 2023) ontving zij de Socratesbeker, de prijs voor het meest prikkelende filosofische boek van 2023. Momenteel verdiept Claeys zich in de filosofie van zelfverbetering.

Annemarieke van der Woude is theoloog en docent Empirische en praktische religiewetenschap aan de Radboud Universiteit. Ze doet onderzoek naar morele dilemma’s rond het (vrijwillig) levenseinde, en het begrip heiligheid in de Bijbel en de dagelijkse praktijk.

Ger Keijsers is psycholoog en docent klinische psychologie. Daarnaast werkt hij als BIG-geregistreerd klinisch psycholoog. Hij is bijzonder geïnteresseerd in veranderingsprocessen.

Francesca Birlogeanu is student psychiatrie, dichter en theatermaker. In hun werk onderzoekt die het thema zelfzorg versus veel van jezelf verwachten.