Zen in an Age of Ecological Crisis | Lezing en gesprek met filosofen Jason Wirth en Gerard Kuperus

Het programma werd geopend door programmamaker Liesbeth Jansen, die deze avond als gespreksleider optrad. Zij schetste de ecologische crisis die zich momenteel voltrekt. Kunnen we het tij nog keren? Hoe kan zenboeddhisme hier een rol in spelen? Bij de vraag wie zich zorgen maakt over de ecologische crisis, gingen alle handen in de zaal omhoog. Ook bleken er aardig wat mensen in de zaal zenboeddhisme te praktiseren. 

Humanity en humus

Het woord was aan Jason Wirth, hoogleraar filosofie aan de universiteit van Seattle (VS). Wirth houdt zich in zijn werk onder andere bezig met zenboeddhistische filosofie en milieufilosofie. Vanavond sprak hij over zen in ons huidige tijdperk, het antropoceen. Volgens Wirth kan zen ons vandaag de dag helpen om bescheidenheid in onze menselijkheid te herwinnen: “recovering the humility in our humanity.” 

Wirth ging dieper in op de term ‘humaniteit’, humanity in het Engels. Hij legde uit dat deze term gerelateerd is aan de term ‘humus’. Deze grond of aarde is een web van interacterende stoffen, planten en dieren. De afgebroken planten- en dierenresten bieden de voeding voor nieuw leven. Maar de hedendaagse mens heeft zich losgemaakt uit dit web en is boven zichzelf en de aarde uitgestegen; hij heeft zichzelf het centrum van de wereld gemaakt, en is een parasiet geworden, die de aarde exploiteert voor diens eigen gewin. Daarmee is de mens niet langer gegrond in de humus, en daarmee niet langer “thuis,” aldus de filosoof.

Onszelf en onze planeet opnieuw begrijpen

Jason Wirth legde uit dat praktijken uit het zenboeddhisme ons kunnen helpen om anders naar (onze relatie met) de planeet te kijken. We zijn gewend om onszelf in het dagelijks leven als centraal referentiepunt te denken, van waaruit we waarde toekennen aan en gebruik maken van de vruchten van onze aarde. Maar in zenpraktijken valt dit referentiepunt weg. We ontdekken dat we onderdeel uitmaken van een gedecentraliseerd web van krachten waarin wij en alle andere dingen mogelijk worden. Hier zijn we weer terug bij de term ‘humus’, bij onze grond of aarde. Wirth stelde: “Zen is the art of thinking like a planet.”

Na de lezing sprak Wirth verder met filosoof Gerard Kuperus, onderzoeker bij het Laudato Si’-Instituut van de Radboud Universiteit. Liesbeth Jansen leidde het gesprek. Het drietal sprak over het verlies van ons begrip van mens-zijn in een geglobaliseerde en gehomogeniseerde wereld en over het (niet) thuis-zijn in die wereld. Andere onderwerpen die aan bod kwamen waren een spirituele crisis en de Laudato Si’-encycliek van wijlen paus Franciscus over de zorg voor onze aarde. Na het gesprek was er ruimte voor vragen uit het publiek.

Wat leert het zenboeddistische perspectief ons in het licht van klimaatverandering en de bredere ecologische crisis? Volgens Wirth leert het ons dat de ecologische crisis niet iets is wat ons mensen overkomt, maar waar wij zelf onderdeel van zijn: “We are the crisis.” In zekere zin houdt de ecologische crisis ons een spiegel voor die ons laat zien wie we zijn.

Oog voor elkaar en de wereld

De term ‘humaniteit’ of ‘menselijkheid’ is deze avond vaak gevallen in de context van zenpraktijken. Als je jezelf als onderdeel van een groter systeem gaat zien, word je minder egoïstisch en krijg je oog voor de wereld om je heen. Als je vanuit het perspectief van de humus, van onze aarde, denkt, ervaar je liefde voor de mensen, dieren en andere natuur om je heen. Wirth en Kuperus legden beiden de nadruk op aardig zijn voor de ander en naar elkaar en de wereld omkijken. We kunnen de straat opgaan in een strijd tegen klimaatverandering en groen gedrag prediken als antwoord op de ecologische crisis. Maar ondertussen moeten we vooral niet vergeten om ons humaan te gedragen. “Don’t be a jerk,” was Wirths devies.

Aankondiging

Hoe kan een zenboeddhistisch perspectief ons helpen onze relatie tot de planeet te heroverwegen in het licht van de aanhoudende ecologische crisis? Kom luisteren naar filosoof Jason Wirth, die pleit voor een overgang van politieke economie naar politieke ecologie. Met behulp van inzichten uit boeddhistische “praktijken van stilte” pleit hij voor een radicale heroverweging van wat het betekent om de aarde te bewonen.

We zijn zo goed als onze praktijk

Terwijl de ecologische uitdagingen steeds groter en ontmoedigender worden, doen de wereldleiders de klimaatverandering af als een grap. Nadenkend over de huidige economische en politieke situatie in de Verenigde Staten, stelt Jason Wirth dat we moeten oefenen in het cultiveren van wijsheid en compassie. De huidige crisis, stelt Wirth, is niet zozeer een falen van rationaliteit, maar een symptoom van de armoede van onze praktijk.

Van economie naar ecologie

Filosoof Jason Wirth pleit voor een overgang van politieke economie naar politieke ecologie. Om dit te doen, zo beweert hij, hebben we een herwaardering van spiritualiteit nodig. In een wereld waarin meer nooit genoeg is, is de kern van onze spirituele armoede dat we denken dat de massale accumulatie van goederen telt als rijkdom. Onze rampzalige relatie met de aarde is niet ontstaan uit genetische roofzucht, maar uit aanvankelijk kleine beslissingen die voortkomen uit vormen van pijn die het menselijk leven kenmerken. Om dit te veranderen hebben we een nieuwe filosofie nodig.

Hoe kunnen we onze relatie tot de aarde heroverwegen vanuit een zenboeddhistisch perspectief? Wat heeft Zen te maken met een transitie waarbij ecologie de plaats inneemt van economie? Na zijn lezing gaat Jason Wirth in gesprek met filosoof Gerard Kuperus. Kom ook en stel je eigen vragen!

De voertaal is Engels. 

Over de sprekers

Jason Wirth is hoogleraar filosofie aan de universiteit van Seattle (VS). Hij werkt en doceert op het gebied van continentale filosofie, boeddhistische filosofie, esthetiek en milieufilosofie. Zijn recente boeken zijn Nietzsche and Other Buddhas: Philosophy after Comparative Philosophy (2019) en Mountains, Rivers, and the Great Earth (2017).

Gerard Kuperus is onderzoeker Integrale Ecologie in de Nederlandse Context aan het Laudato Si' Instituut van de Radboud Universiteit. Hij is gespecialiseerd in continentale filosofie en vergelijkende filosofie, in het bijzonder zenboeddhisme en inheems denken.