1-3

jaargang 1 (2000), nummer 3: Stilte

• De stem van de stilte Caroline Verdonk
• Staan tussen hemel en aarde Steven Teerenstra
• Reis van een man die stilstaat Arno Vroom en Sander Oudenampsen

1. De stem van de stilte - Caroline Verdonk

"Het was heel stil in het park. De meizon warmde het mos, de pijnbomen geurden, en het gekabbel van het beekje onderstreepte de stilte met een golflijn van geluid."

Simon Vestdijk, Ierse nachten, 1946.

Het gekabbel van het beekje onderstreepte de stilte met een golflijn van geluid. Op het eerste gezicht lijkt dit een nogal tegenstrijdige omschrijving. Is geluid niet het tegengestelde van stilte? Hoe kan geluid nu de stilte onderstrepen, geluid is toch juist datgene wat stilte doorbreekt, verstoort?

Stilte en geluid

Het eerste waar aan gedacht wordt bij het woord stilte is vaak: afwezigheid van geluid. Geluid van mensen, van verkeer, radio en tv, piepende gsm'etjes. Zodra deze geluiden wegvallen zou je kunnen spreken van stilte, stilte als afwezigheid van geluid. Maar bestaat een dergelijke stilte wel, is het ooit écht stil? Zelfs midden in de nacht, of in de vroege ochtenduren als (bijna) iedereen slaapt, is er geen ’echte’ stilte. Er zijn altijd wel geluiden, zoals de wind die zachtjes door de bomen ruist, zacht gefluit van vogels, het stromen van de rivier, de rustige ademhaling van degene die naast je ligt te slapen.

Onderzoek heeft recentelijk aangetoond dat er zelfs op de waddeneilanden, de stilste plek van Nederland, continu een (natuurlijk) achtergrondgeluid is van 25 dB. Het is een geluid dat weliswaar zachter is dan fluisteren, maar stil is het niet. En behalve deze geluiden van buiten zijn er ook de geluiden van binnen: het kloppen van je hart, het geluid van je ademhaling, het knorren van je maag. Is het ooit echt stil? Bestaat zo'n stilte wel?

Of is stilte misschien iets anders dan het ontbreken van geluiden? De stilte als afwezigheid van geluid kan heel beklemmend zijn. Zeker als je net een enge film hebt gezien en je in bed ligt, wakker, luisterend naar elk onbekend geluidje dat de stilte doorbreekt. Of je bent midden in een gesprek dat plots stokt; je weet niet meer wat je moet zeggen en je zoekt koortsachtig naar woorden terwijl ook de ander blijft zwijgen. Zo'n stilte kan heel onplezierig zijn.

In de huidige maatschappij zijn we zo gewend aan allerlei geluiden om ons heen dat het wegvallen van die geluiden soms heel bevreemdend kan zijn. We zijn gewend aan jachtigheid, onrust, geluid. Stilte is niet meer iets vanzelfsprekends; als we stilte willen, dan zullen we deze zelf moeten creëren of ernaar op zoek gaan.

Maar als we stilte zoeken, waarnaar zoeken we dan eigenlijk? Niet alleen naar afwezigheid van geluid. Sterker nog, in stilte hoeft geluid helemaal niet afwezig te zijn: ’het gekabbel van het beekje onderstreepte de stilte met een golflijn van geluid.’ Bepaalde geluiden kunnen (het gevoel van) stilte dus benadrukken of zelfs versterken. In de huidige New Agetrend zijn er allerlei cd's verkrijgbaar met titels als Nature's peace en Silence of the sea met daarop muziek en natuurgeluiden zoals stromend water of fluitende vogels. Bedoeld voor verstilling, bedoeld om de sfeer van stilte en rust te scheppen.

Is rust niet datgene wat we zoeken, wanneer we op zoek zijn naar stilte? De zoektocht naar stilte is dan wellicht een poging om te ontsnappen aan de jachtigheid, de onrust en daarmee een zoektocht naar rust. Even bijkomen van alles, even terug naar jezelf, terugvinden van stilte in jezelf. Afwezigheid van geluid hoeft dan helemaal geen woordwaarde tij zijn voor het vinden van rust en stilte. Een wandeling in het bos of langs het strand kan, met alle bijbehorende geluiden, een diep gevoel van stilte, van rust teweegbrengen.

Daarmee lijkt stilte niet iets objectiefs als het ontbreken van geluid, maar juist iets subjectiefs, iets dat ervaren kan worden en daarin ook voor iedereen anders is. Waar de een stil wordt van zo'n New Age cd, vindt een ander dit vreselijk en storend, en waar iemand stil kan genieten van het ontbreken van elk geluid, kan een ander dit juist als heel beklemmend ervaren.

Zo kan het gebeuren dat je in een drukke lawaaiige mensa zit te eten en plots een gevoel van rust en stilte ervaart, of in een drukke winkelstraat loopt en niets merkt van alle geluiden om je heen. Stilte buiten je heeft dan niets te maken met stilte binnen jezelf. Sterker nog: de stilte in jezelf kan ervoor zorgen dat een gebrek aan stilte van buiten niet als storend wordt ervaren. Wanneer je onrustig bent en zoekende bent naar stilte, is elke verstoring daarvan op zijn minst vervelend en stelt het vinden van stilte uit. Eenmaal gevonden rust en stilte zijn echter niet gemakkelijk te verjagen. Juist die rust, die gemoedsrust, kan er dan voor zorgen dat een verstoring van de stilte niet storend is, dat de stilte toch stil is.

Stilte hoeft dus niet zonder geluid te zijn. Integendeel, in een door stilte kan juist veel geluid worden waargenomen. Hiermee doel ik niet zozeer op de geluiden van buitenaf, maar andere geluiden, misschien zoals Strindberg ze beschrijft in Eenzaam: Geleidelijk aan hield ik op het café te bezoeken; oefende me erin eenzaam te zijn; bezweek zo nu en dan voor de verleiding, maar trad iedere keer versterkt tevoorschijn, tot ik tenslotte het grote genoegen smaakte naar de stilte te kunnen luisteren en naar de nieuwe stemmen die men daarin kan vernemen.’

En voor sommigen is een van die stemmen misschien wel de stem van God. De middeleeuwse mysticus Eckhart spreekt hierover in een van zijn preken: Te midden van de diepste stilte spreekt God tot ons Zijn Woord. En wel in het reinste en edelste dat de ziel te bieden heeft, in haar wezen. Daar heerst de diepste stilte: schepsel noch beeld vindt er ooit toegang. Al haar werkzaamheden verricht de ziel door middel van haar krachten; (…) in het wezen van de ziel vindt echter geen handeling plaats. Weliswaar ontspringen de werkzaamheden uit de grond van de ziel, maar de grond zelf is het diepste zwijgen. Hier is slechts ruimte en rust voor Gods woord.’

Bekende manieren om te trachten de stem van God te horen zijn gebed en meditatie. In beide is verstilling, stilte, heel belangrijk. Dit hoeft niet per se stilte in de zin van ’zonder geluid’ te zijn. Veel vormen van meditatie en gebed gebruiken juist geluiden om stilte te ontwikkelen. Door het continu herhalen van mantra's bijvoorbeeld, concentreer je je volledig op die mantra. Naast het ontstaan van een soort trance is het mogelijk dat door het herhalen van de mantra, andere geluiden en dingen die je bezighouden, verdwijnen en plaats maken voor stilte. Meditatie en gebed kunnen een manier zijn om de onrust in het hart en de wirwar van gedachten in het hoofd te bedaren, tot rust te brengen. En het is deze rust deze stilte die ons ontvankelijk kan maken. In deze stilte kunnen we ons openstellen voor andere geluiden, voor stemmen, stemmen die alleen in de stilte kunnen worden gehoord. In de stilte word je ontvankelijk voor je eigen innerlijke stem, voor de stem van God, voor de stem van de stilte.

Luister maar, iedere stilte heeft zijn eigen stem.

Caroline Verdonk is filosofe en is werkzaam als consulent bij het Arbeidsbureau.

2. Staan tussen hemel en aarde - Steven Teerenstra

Een christen (John Hacking) en een boeddhist (Sander Oudenampsen) in gesprek over mystiek.

Wat is mystiek?

J: De werkelijkheid kun je op verschillende manieren beleven: rationeel, emotioneel, psychisch of empirisch en volgens mij is mystiek een diepere belevingslaag van de werkelijkheid, waarbij je de werkelijkheid in een scherper perspectief ziet.

S: Eigenlijk is het woord ‘mystiek’ afkomstig uit de christelijke traditie, maar je hebt in het boeddhisme soortgelijke dingen. Vanuit boeddhistisch perspectief zou je de mystiek als een weg van zuivering kunnen zien. Doel is dat je je ontdoet van hebberigheid, agressie en een vertekende kijk op de werkelijkheid. Dit doen we met meditatie waardoor we een innerlijke vrede ervaren. Die innerlijke vrede is de weg en het doel van de meditatie.

Wat is een mystieke ervaring?

J: Kenmerkend voor een mystieke ervaring is dat je wordt overweldigd door een besef dat je opgenomen bent in een groter geheel, waarin je je niet verloren voelt, maar met alles verbonden. Je hebt een gevoel dat je er helemaal mag zijn en volledig tot je recht komt. Zo'n ervaring vormt dan de bodem voor alles wat je verder doet in de rest van je leven. Ik heb daar iets van geproefd toen ik nog theologiestudent was en op een dag mijn flat uitliep en een gevoel kreeg van "als ik nu zou sterven, zou ik het niet erg vinden": ik ervoer een diepgaand gevoel van vrede.

S: In de boeddhistische geschriften wordt een dergelijke ervaring vergeleken met een gevoel alsof je een spons bent die helemaal doordrenkt is met water, waarbij er geen plekje is dat niet met water doordrenkt is.

J: Zo'n ervaring heb je misschien maar een keer in je leven en daarna verlang je er voortdurend naar terug. Maar tijdens zo'n ervaring blijf je met beide benen op de grond; al je functies blijven intact; alleen word je overweldigd door het zien van een diepere laag van de werkelijkheid.

S: Toch heb ik de indruk dat het niet hetzelfde is als trance.

J: Inderdaad, trance is eerder een verlaagd stadium van bewustzijn, terwijl een mystieke ervaring een verhoogd stadium van bewustzijn is.

Hoe werkt zo'n mystieke ervaring door in je leven?

J: Een goed voorbeeld is het verhaal van de doop van Jezus. Eerst heeft hij een overweldigende ervaring van het Goddelijke (de Stem uit de hemel), daarna geeft hij het een plaats in zijn leven

(40 dagen in de woestijn) en dan gaat hij aan de slag (rondtrekken, verkondigen, helpen).

Je kunt je zelfs afvragen wat leven eigenlijk is. Ik denk dat het staan tussen hemel en aarde is.

De hemel staat daarbij voor het geestelijke en de aarde voor het materiele. Geen van beide moet je leven overheersen. Mystiek is, denk ik, een heel nuchtere manier om beide bij elkaar te houden. Diezelfde gedachte zie je ook terug in het kruisbeeld: het gaat niet om de twee balken apart, maar om de plek waar ze elkaar kruisen: daar ligt de kern van de zaak.

Als ik nu zou sterven, zou ik het niet erg vinden

Wat onderscheidt mystici nu van gewone mensen?

J: Een mystiek leven is een gewoon leven, maar gezegend met een of misschien meerdere malen zo'n diepe ervaring wat ik contact met het Goddelijke in jezelf zou noemen.

S: Mystici leven heel bewust en weten heel goed wat wel en wat niet belangrijk is in het leven. Vergelijk de invulling van je leven maar met het vullen van een ton. Als je die begint te vullen met water, kan er niets meer bij. Maar als je de ton eerst vult met grote stenen en vervolgens kleine stenen, kiezelstenen, zand en tenslotte water, dan past er een heleboel in diezelfde ton. Mystici zetten wat ze het belangrijkst vinden in hun leven, zoals de mystieke beleving, op de eerste plaats. Dat is wat hen bijzonder maakt.

J: Vaak zijn het zoekende mensen, die weten dat het niet alleen om de buitenkant gaat en geloven dat er meer is en daarnaar (hartstochtelijk) verlangen.

Maar hoe word je dan mysticus?

J: Ik denk dat ieder mens een stukje mystieke dimensie schuilt: maar sta je er open voor, ben je leeg genoeg om daar ruimte aan te geven? Als je iets wil proeven van wat mystici hebben ervaren, kun je de getuigenissen lezen die ze hebben nagelaten. Door je daarbij af te vragen "Wat gebeurt er daar? Wat zit erachter? " kunnen hun woorden en beelden als een voertuig voor jou worden, waar je je door kunt laten meevoeren.

S: Maar tegelijkertijd is het zo dat teksten op zich niet genoeg zijn. Bijvoorbeeld als de boeddhist gaat mediteren en als hij zich werkelijk inzet om goede dingen te doen in zijn leven, dan komt hij pas echt tot een innerlijk begrip van de geschriften van Boeddhistische mystici.

J: Voor verschillende soorten mensen werken verschillende technieken. Een mysticus als David Cooper probeerde allerlei technieken uit om tenslotte uit te komen bij de recitatie-techniek van Abdul Aifa. Dat was een Joodse mysticus die het reciteren van verzen gebruikte om zijn concentratie te scherpen en zo mystieke ervaringen te bevorderen.

J: Mensen die niets van mystiek begrepen hebben, maken nogal eens de fout te denken dat mystieke ervaringen te verkrijgen zijn door een bepaalde levensweg te volgen of bepaalde oefeningen te doen. Zo gingen sommigen ascetisch leven in de verwachting daarmee mystieke ervaringen te krijgen. Nu is zo'n ascetisch leven tot op zekere hoogte wel goed om je te onthechten van zaken die er niet toe doen, maar voor de meeste mensen is het geestelijk en lichamelijk te zwaar. De meesten die zo'n weg gingen werden ook gek.

Mystieke ervaringen zijn niet te forceren en alle echte mystici geven dat ook aan. Er is geen wetenschap over te bedrijven of een handleiding voor te schrijven.

S: Mystieke ervaringen zijn inderdaad niet te forceren, maar ik denk wel dat je een begin maakt door een bepaald verlangen naar een mystieke zuivering. Door te mediteren krijg je af en toe een (kleine) ervaring van gelukzaligheid en dan moet je met een lichte en tevreden houding verdergaan.

J: Als je naar de bijbel kijkt, dan gaat het steeds om de volgende vragen: waarom leef je en hoe leef je? Het "waarom" is om God te dienen en het "hoe" is door je medemens te dienen. Dat laatste moet je zo goed mogelijk proberen te doen. Je vraagt je daarvoor af: Waar ben ik mee bezig?”En als je zo bewust probeert te leven, krijg je misschien een keer een mystieke ervaring cadeau. Maar die is misschien niet eens zo belangrijk. Je doet de dingen die je moet doen. Dat in zichzelf is misschien al genoeg.

S: Maar voor mystiek is toch wel een zekere inzet en een zoekende, niet-zelfgenoegzame houding nodig ...

J: Je moet wel een goede instelling hebben: een verlangen om iets van Goddelijke te ervaren, iets te ontdekken van de zin van het leven. Maar de weg die je daarvoor volgt is niet zo belangrijk.

S: Je moet wel de hoop hebben, dat is de brandstof achter de inzet, maar je moet geen verwachtingen koesteren. Ik denk dat je een middenweg moet zoeken tussen een te geforceerde houding en helemaal geen inzet.

“waar de tranen vandaan komen”

Is een mystiek leven eigenlijk wel te combineren met een gewoon leven?

S: Een van de vele voorbeelden van mensen die mystiek in hun dagelijks leven integreren, is een meditatie-lerares waar ik onlangs in Thailand mee heb kennisgemaakt. Zij heeft velen geholpen meditatie te leren en is door haar vriendelijkheid als een moeder voor wie haar bezoeken.

J: Veel middeleeuwse mystici leefden niet geïsoleerd van de maatschappij en hadden grote maatschappelijke invloed, maar daarbij putten ze hun kracht uit diepe mystieke ervaringen.

Waarom voelen mensen zich aangetrokken tot de mystieke weg?

S: Die Thaise meditatie-lerares waar ik het eerder over had, zag in haar jeugd vaak haar ouders ruzie maken. Ze deed toen een gelofte om uit te zoeken "waar de tranen vandaan komen".

Voor mijzelf is het ervaren van geluk, vrede en stilte in mezelf de motivatie. Dat er geen kracht is die mijn innerlijke vrede verstoort en dat ik in harmonie met anderen kan leven.

J: Om even op jouw geluk in te gaan: voor mij is geluk niet iets wat ik zoeken moet; het is er gewoon: je moet het alleen nog zien. Wat mijn motivatie betreft: die vind ik in Jezus' woorden "Zoek het rijk Gods, de rest komt vanzelf". Volgens mij bedoelt hij daarmee dat je met de ogen van God, vanuit mystieke ervaring naar de werkelijkheid moet kijken en zien wat nodig is en dat vervolgens doen. Tijdens mijn studie brak het besef bij me door dat ik me niet zonodig druk hoefde te maken om de wereld te verbeteren. Dat gaf me de mogelijkheid om het dagelijks leven gewoon op me af te laten komen: gewoon doen wat gedaan moet worden, wat er ook op je weg komt. Ik kan niet alles en ik wil ook niet alles en toch ... kun je eigenlijk heel veel: kleine dingen kunnen grote betekenis hebben. Misschien maken mensen wel de fout (zichzelf) te hoge doelen te stellen. Veel cynisme is volgens mij dan ook teleurgesteld idealisme.

Steven Teerenstra is lid van de redactie

3. Een reis van de man die stilstaat - Arno Vroom en Sander Oudenampsen

Het is 19:55, 14 september, vijf minuten voordat Jozef van den Berg zal beginnen met het opvoeren van een stuk van zijn beroemde poppentheater. Hij leest voor het optreden nog een stuk in de bijbel; "Daarom zegt de Heer: Trek uit hun midden weg, scheidt u van hen af." (2 Korintiërs 6 vers 17). Na het lezen van deze woorden besluit Jozef van den Berg de show af te blazen en zegt het publiek vaarwel. Vanaf nu zal hij God dienen, zo verklaart hij resoluut. Hij bekeert zich na een bezoek aan de berg Athos in Griekenland tot het orthodoxe christendom en gaat met zijn kist met iconenschilderijen terug naar Nederland en komt terecht in het kleine dorpje Neerijnen.

Als je niet goed kijkt, valt het niet eens op.

Midden in Neerijnen, achter een bosje in de tuin bij een net huis, staat een klein hutje. Het ziet er improvisorisch en eenvoudig uit.

Hier woont Jozef van den Berg tegenwoordig levend van de giften van weldoeners, in volledige armoede. Jozef van den Berg, eens een beroemd acteur en poppenspeler, nu een kluizenaar aan de weg.

Minder beroemd nu, alhoewel sommige lezers hem wellicht van de televisie kennen. In het kader van het thema van dit blad besluiten wij deze bijzondere man te gaan interviewen. Diep peinzend, zorgvuldig zijn woorden kiezend en een welwillende glimlach, beantwoordt hij geduldig onze vragen.

Hoe bent u in uw huisje terechtgekomen en hoe ziet u dagelijks leven eruit?

'Na mijn bezoek aan de berg Pathos ging ik terug naar Nederland en vestigde me in een fietsenhok. De gemeente besloot al snel dat ik eruit moest. Gelukkig was er in dat zelfde dorp een familie die een stukje grond van de tuin wilde afstaan, waar ik mijn huisje op kon bouwen, met een kapelletje en een keukentje.

De dag breng ik voornamelijk door met bidden in de kapel en schrijven. Tot nu toe (al 9 jaar lang) hoef ik niks te verbouwen en zorgen mensen binnen en buiten het dorp dat ik voldoende eten, kleren en verdere benodigdheden krijg, zonder er om te vragen. Ook heb ik een poes en een duif gekregen en een tweede duif is komen aanvliegen om de andere duif te vergezellen. Het is toch allemaal iets wonderlijks.'

Welke rol speelt stilte in uw dagelijks leven?

'Stilte is voor mij bidden en daardoor God te kunnen ervaren. Alleen met God zijn en zijn waarachtige en allesomvattende liefde te kunnen ontvangen. Bidden doe ik in mijn kapel. De kapel is dan ook erg belangrijk voor mij en in principe genoeg.'

Kunt u vertellen hoe u tot de keuze kwam een leven te leiden zoals u dat nu leidt, als een kluizenaar in feite?

'Ten eerste zie ik mij niet echt als een kluizenaar. Tenminste niet één die zich afzondert van de mensen om hem heen. Ik woon tenslotte aan de weg.

De keuze tot een radicale ommekeer en alles weg te doen om God te volgen is niet van de éne op de andere dag gebeurd. Ik ben Rooms-katholiek opgevoed en op een gegeven moment ontwikkelde mijn vrouw en ik een interesse in de oosterse filosofie. Hierbij ligt de nadruk sterk op de mens die in zichzelf op zoek gaat naar zichzelf.

Het begon allemaal in de lente van 1988. Toen werd mij duidelijk dat mijn broer, Aloys, zijn laatste zomer zou meemaken. Vanwege een hersentumor zou hij spoedig komen te overlijden. Samen met mijn familie organiseerde ik een vakantie voor mijn broer. Tijdens deze vakantie hoorde ik het dramatische muziekstuk de Stabat Mater van Vivaldi. Dat zette mij aan tot het schrijven van Genoeg gewacht, een nieuw toneelstuk. Ik kon me niet bij de ziekte van mijn broer neerleggen, het liet me niet los. En dit toneelstuk was een uitdrukking van mijn streven hem beter te maken. Verwijzend naar de roman van Samuel Beckett, Wachten op Godot, speel ik in het stuk een man die op zoek is naar Godot, zichzelf vindt en daarmee tevreden is. Maar ik voelde dat het niet klopte. Dan op een avond, veranderde door een plotselinge ingeving van Gods hand het toneelstuk, en tezelfdertijd mijn leven: God kan niet komen, omdat God er al is.

Zo werd een toneelstuk, dat eigenlijk bedoeld was als troost en een laatste geschenk voor mijn broer, tot een getuigenis van mijn bekering. Ik begreep op dat moment dat een ander leven mij toebehoorde, een soort van leven dat ik niet kon spelen, maar moest leven. Dit leidde uiteindelijk tot de keuze om weg te gaan uit deze wereld en een andere wereld in te gaan. De rollen zijn nu als het ware omgedraaid. Was ik eerst regisseur, nu is God de bedenker, schrijver en regisseur en ik de acteur.'

Wat wilt u met uw leven bereiken en is er een doel?

'Mijn leven is om God te dienen, en daarmee mijn medemens. Je kunt het vergelijken dat ik op een reis ben naar een stad waar God zelf is. Het theater, wat ik eerst speelde, zet ik nu voort, maar nu leef ik het.'

Verdiept stilte uw relaties of maakt stilte juist dat u zichzelf uniek vindt, dat u vereenzaamt?

'In vergelijking met andere mensen vind ik mijzelf zeker niet uniek en dat wil ik ook niet zijn. De stilte maakt dat ik naar de zachte stem van God kan luisteren. De liefde van God is het enige wat belangrijk is. Als die liefde werkelijk een deel van je uitmaakt, dan geef je die ook aan een ander. Dan is het onmogelijk om een ander te haten.'

Mensen die aan stille retraite meedoen of voor het eerst gaan mediteren, beschrijven vaak dat ze, terwijl ze verlangen naar stilte, toch met een bepaalde angst geconfronteerd worden. Kent u een verlangen naar stilte en ervaart u op die weg naar stilte angst?

'Je zou kunnen zeggen dat ik op zoek ben naar innerlijke stilte, weg van het rumoer om God te kunnen ontmoeten. Maar ik moet er wel bij zeggen dat ik niet op zoek ben naar stilte op zich, of andere vruchten van het gebed. Ik ben op zoek naar een echte relatie met God.

Deze relatie zoek ik met name op door middel van het gebed. Ik ervaar dat je een gebed de hele dag lang kan beoefenen, en op die manier je het hele leven lang dat kan doen, een voortdurend gebed. Stel dat nu iemand naar je toekomt en zegt: 'Wat heb jij een lelijke jas aan!', wat doe je dan de rest van de dag? Dan houd je je alleen nog met die persoon en die jas bezig! Het voortdurend gebed daar en tegen, maakt dat je steeds in liefde leeft, doordat je in een zuivere relatie met God blijft. Zo'n opmerking over een jas is dan niet meer dan een klein wolkje dat voorbij komt.

Het gebed is er om tot inkeer en berouw te komen. Je fouten verwerken staat vaak in verband met lijden, wat vreselijk kan zijn, maar wat wel de enige weg is die verdieping geeft. Kom je hier doorheen, met Gods hulp, dan is daarachter de waarachtige liefde van God, die alle angst doet ophouden. Maar het is natuurlijk wel een hele weg, één van vallen en opstaan. Ter afsluiting zou ik willen zeggen: het uitspreken van dingen is één manier, maar er is ook het heilige zwijgen.'

Na een lang interview is het misschien beter om nu te zwijgen…