Digitale nieuwsbrief Collatie 2021
Voor u ligt een nieuw nummer van Collatie, de digitale nieuwsbrief over spiritualiteit en vroomheid in de late Middeleeuwen, voornamelijk in de Lage Landen.
Inhoud:
- In memoriam Ton Weiler
- In memoriam Ton Hendrikman
- Agenda
- Verslagen van voorbije activiteiten
- Recent verschenen en recensies
In memoriam A.G. (Ton) Weiler * 06-11-1927 – † 28-04-2021
Op 28 april van dit jaar is Prof. A.G. (Ton) Weiler op de gezegende leeftijd van 93 jaar overleden. Van 1964 tot 1991 was hij hoogleraar Middeleeuwse geschiedenis aan de Katholieke Univesiteit Nijmegen, nadien Radboud Univesiteit, een naam die door hem is voorgesteld.
Zijn uitzonderlijke bestuurlijke kwaliteiten in vaak moeilijke omstandigheden, ook al ten tijde van de ‘revolutionaire’ studentenengeneraties, en de visionaire invulling van zijn colleges zijn al veelvuldig elders geroemd (zie hieronder). In onze nieuwsbrief kunnen wij volstaan met een korte karakteristiek van zijn vele verdiensten voor het vakgebied dat ons allen zo dierbaar is.
Zijn proefschrift Heinrich von Gorcum, seine Stellung in der Philosophie und Theologie des Spätmittelalters over de middeleeuwse theoloog en filosoof Hendrik van Gorkum (c. 1378 –1431), verdedigd in 1962, getuigt al van een vroege belangstelling voor de intellectuele geschiedenis van de late middeleeuwen. Onmisbare werkinstrumenten voor elk van ons bij elk project waar wij mee beginnen of mee bezig zijn, zijn het vierdelige Monasticon Windeshemense en het driedelige Monasticon fratrum vitae communis, die beide mede door hem zijn geïnitieerd, geredigeerd, en tot een goed einde gebracht, in samenspraak met zijn Belgische en Duitse collegae E. Persoons, N. Geirnaert, W. Kohl, en W. Leesch, met lemmata van vele andere lokale en internationale specialisten.
Nog op hoge leeftijd voltooide hij een ander magnum opus, de uitgave van de Gnotosolitos parvus van Arnold Gheyloven van Rotterdam, een kloeke band in de gerenommeerde serie Corpus Christianorum (CCCM, 212, 2008) die wordt begeleid door een inleidende studie in het Nederlands, verschenen in 2006; over deze zelfde moderne devoot had hij overigens al in 1988 gepubliceerd.
Het voert natuurlijk te ver alle 56 hoofdpublicaties die de database van Regesta Imperii opsomt hier te bespreken, daarvoor kan iedereen zelf wel ‘Anton Weiler’ hier intikken. En zijn publicaties over de Moderne Devotie tot 2000 zijn ook te vinden in onze eigen BSHMD.
Professor Weiler was, zoals al even aangestipt, niet slechts groot in zijn eigen wetenschappelijke output. Hij was een gewaardeerd, maar veeleisend promotor, die zijn leerlingen tot grote hoogte wist op te stuwen. Met grote betrokkenheid is tot op het laatst mijn collega proximus, zijn promovendus Rudolf van Dijk O.Carm., blijven terugdenken aan de stimulerende begeleiding die hem van zijn promotor deelachtig werd.
Prof. Weiler was ook een veel geprezen en kundig bestuurder, die niet alleen zitting heeft gehad in het College van Bestuur van de Katholieke Universiteit, maar ook in vele andere gremia, waaronder het internationale comité voor de uitgave van de werken van Erasmus. Om mij tot zijn betrokkenheid bij het Titus Brandsma Instituut te beperken, hier was hij tot zijn dood voorzitter van de redactiecommissie van de ‘Gerardi Magni Opera omnia’, en lange jaren voorzitter van de Wetenschappelijke Adviesraad. In deze hoedanigheid heeft hij de reputatie van ons instituut uit het slop getrokken toen het in de jaren 1990 korte tijd in zwaar weer verkeerde. (RH)
Zie voor een ander in memoriam.
In memoriam A.J. (Ton) Hendrikman *16-10-1943 – † 07-10-2021
Op 7 oktober 2021 overleed na een periode van afnemende gezondheid te Zwolle A.J. (Ton) Hendrikman, op een leeftijd van 78 jaar. In het onderzoek naar de Moderne Devotie heeft hij de afgelopen vier decennia een belangrijke plaats ingenomen.
Oorspronkelijk opgeleid als geograaf concentreerde hij zich in zijn onderzoek op de ligging in het landschap van conventen en huizen die door Moderne Devoten werden bewoond. Als vanzelf breidde hij deze expertise uit met een specialisme op het gebied van de architectuur van bewaard gebleven (en verloren) gebouwde objecten.
In het kader van dit specialisme legde hij in de loop der jaren een omvangrijk fotoarchief aan van de restanten van Windesheimse kloosters, een tastbaar resultaat van jarenlange wetenschappelijke expedities die hij samen met Rudolf van Dijk, Gerry van der Loop en zijn echtgenote Bernadette Hendrikman ondernam.
Enkele jaren geleden heeft hij dit archief overgedragen aan het HCO te Zwolle, waar het intussen raadpleegbaar is. Een belangrijke ontdekking van Hendrikman is de zogenaamde ‘Windesheimse knik’: vrijwel zonder uitzondering vertoont de eenbeukige kloosterkerk een versmalling tussen het koorgedeelte en het deel bestemd voor de lekenbroeders en de gasten. Ook op het gebied van outreach heeft Ton Hendrikman belangrijk werk verzet, onder meer in de vorm van becommentarieerde wandelgidsen door Deventer en Zwolle.
Nog op een ander terrein heeft Ton Hendrikman zijn sporen nagelaten: het levend houden van de herinnering aan de belangrijkste auteur uit de Moderne Devotie, Thomas van Kempen. Hendrikman was een van de belangrijkste initiatiefnemers, zo niet de allerbelangrijkste, van de in 1988 als doorstart van de Werkgroep Thomas a Kempis opgerichte Stichting Thomas a Kempis te Zwolle, waarvan hij lange jaren de eerste voorzitter is geweest.
Ook anderszins heeft Ton Hendrikman zich bij Thomas van Kempen zeer betrokken gevoeld. In 2004 besloot het Bisdom Utrecht de Sint-Michaëlkerk te Zwolle aan de eredienst te onttrekken. In deze kerk had zich sinds 1897 de reliekschrijn uit 1674 bevonden met de resten van Thomas van Kempen. Formeel besloot vervolgens het parochiebestuur deze resten over te plaatsen naar de Onze Lieve Vrouwebasiliek aan de Ossenmarkt te Zwolle. In de tussentijd zijn de zegels van de schrijn door vicaris-generaal mgr. drs. Herman Woorts geopend, en is de schrijn daarna door hem opnieuw verzegeld. De reliekschrijn is in februari 2014 in een nieuw grafmonument geïntegreerd, en sindsdien een bedevaartplaats in de Onze Lieve Vrouwebasiliek. We kunnen zonder meer stellen dat voor deze herplaatsing in een nieuw monument de bemoeienis van Ton Hendrikman van doorslaggevende betekenis is geweest. (RH)
Outreach:
R.Th. M. van Dijk, A.J. Hendrikman, Zwolle in het voetspoor van de Moderne Devotie. Stadswandeling en fietsroutes (Zwolle, 1998).
R.Th. M. van Dijk, A.J. Hendrikman, Deventer in het voetspoor van de Moderne Devotie. Stadswandeling door Deventer en fietsroute naar Diepenveen (Deventer, Praamstra, 22004).
Agenda
t/m 31-12-2021 Expositie ‘Thomas a Kempis actueler dan ooit’
Tot het einde van het jaar kunt u in het Museum Geert Groote Huis te Deventer een veelzijdige tentoonstelling bezoeken over leven, werk en invloed van Thomas van Kempen. Zie hier meer informatie (pdf, 117 kB) en de website van het Geert Groote Huis.
24-26 november 2021 In november vindt in het Vaticaan te Rome een congres plaats waar de geschiedenis van de Reguliere Kanunniken van Sint Augustinus, vanaf de middeleeuwen tot op heden, onderwerp van studie is. Paul van Geest (Tilburg University) zal hier een lezing houden over Thomas van Kempen.
> Canonici Regolari depliant (pdf, 3,6 MB)
> Canonici Regolari locandina (pdf, 4,4 MB)
2 december 2021 Jaarlijks herdenkt het Ruusbroecgenootschap de sterfdag van Jan van Ruusbroec, 2 december 1381. Dit jaar kunt u tussen 14.00 en 18.00 uur naar 5 lezingen luisteren en na afloop van een drankje genieten. Meer informatie over de herdenking van de sterfdag van Ruusbroec vindt u hier (pdf, 130 kB).
22 december 2021 – 31 maart 2022 In de Athenaeumbibliotheek te Deventer is een kleine expositie te bezichtigen ter gelegenheid van de lancering van de wandelapp Hidden Deventer en de app Broeders 3D, die het team van Sabrina Corbellini en Margriet Hoogvliet (Rijksuniversiteit Groningen) met materiaal uit de AB hebben gemaakt. Het adres is Klooster 12, 7411 NH Deventer.
Nieuws over de expositie is nog niet volledig, maar nieuwsberichten over de apps vindt u hier.
Juni-juli 2022 De jaarlijkse zomerschool van het Ruusbroecgenootschap in samenwerking met de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte van de Universiteit Antwerpen zal dit jaar gewijd zijn aan het uitgevershuis Plantijn, in 1555 opgericht door Christoffel Plantijn. Meer informatie over de zomerschool vindt u hier (pdf, 234 kB).
Verslagen van voorbije activiteiten
Thomas van Kempen
Het jaar 2021 staat voor ons Moderne Devotie-kenners in het teken van het overlijden van Thomas van Kempis (1379/1380-1471), nu 550 jaar geleden.
Aan deze gebeurtenis werd op 18-19 augustus 2021 een wetenschappelijk congres gewijd, zeer toepasselijk georganiseerd in Vergader- en Conferentiecentrum Soeterbeeck te Deursen-Dennenburg door het Titus Brandsma Instituut en de Faculteiten der Letteren en Filosofie, Theologie en Religiewetenschappen van de Radboud Universiteit te Nijmegen. Een uitvoerig verslag vindt u hier (pdf, 133 kB).
In Zwolle werd op en rond de sterfdag van Thomas, 25 juli 2021, een herdenkingsweekend georganiseerd. Een video met beelden van de activiteiten vindt u hier: Video550jaar. De pers over het herdenkingsweekend: persover550weekend.
In opdracht van de Zwolse stichting ‘Anno – Museum in de maak’ is een toegankelijke serie van acht video’s gemaakt, zeer geschikt voor de jongere kijker, waarin u meer over Thomas van Kempen te weten kunt komen.
Recent verschenen en recensies
Tijdschriften
Misschien wel het belangrijkste orgaan voor onderzoekers op ons terrein is het periodiek Ons Geestelijk Erf. Het meest recente nummer - OGE 91 (3-4) - staat in het teken van het overlijden van Thomas van Kempen, 550 jaar geleden. De twee nummers die hieraan vooraf gingen - OGE 90 (3-4) en 91 (1-2) - waren boordevol gevuld met bijdragen van collegae die speciaal voor Thom Mertens hun gedachten op papier hebben willen zetten. De precieze titels van hun bijdragen vindt u door hier op het betreffende nummer te klikken. Losse nummers zijn voor een concurrerende prijs na te bestellen.
Boeken
Een goed bijgehouden algemene bibliografie vooral ook over de late Middeleeuwen vindt u hier. Specifiek op ons terrein signaleren wij graag het volgende:
Onlangs rondde de vermaarde Duitse mediëvist Nikolaus Staubach (Universität Münster) twee projecten af waar hij al gedurende lange jaren zijn schouders onder had gezet. In de woorden van Th. Mertens: ‘Beide uitgaven met Duitse grondigheid en mijlpalen voor het MD-onderzoek’.
Was dürfen Laien lesen? Gerhard Zerbolt von Zutphen: De libris teutonicalibus / Een verclaringhe vanden duytschen boeken. Lateinisch und mittelniederländisch hg. von Nikolaus Staubach und Rudolf Suntrup. Münster: Aschendorff, 2019.
Eind 2019 verscheen een nieuwe editie van de Latijnse tekst van Gerard Zerbolt’s De libris teutonicalibus, met Duitse vertaling en uitvoerig commentaar. De editie gaat vergezeld van verschillende bijlagen. Meer informatie vindt u hier.
Thomas von Kempen, Dialogus noviciorum/Novizengespräche. Ed. en vert. Nikolaus Staubach en Stefan Sudmann. Münster: Aschendorff, 2020.
Minder dan een jaar later volgde een nieuwe editie van de Latijnse tekst van de biografieën van vroege Moderne Devoten zoals die door Thomas van Kempen in zijn Dialogus noviciorum te boek zijn gesteld, bezorgd door Nikolaus Staubach in samenwerking met zijn oud-leerling Stefan Sudmann, eveneens met Duitse vertaling, en verschillende bijlagen, waaronder als ‘Anhang 3’ een editio princeps van een verzameling uitspraken van Geert Grote en Florens Radewijns op basis van een handschrift uit het Heer-Florenshuis, dat in de Tweede Wereldoorlog tijdens het bombardement op Rotterdam verloren is gegaan, maar waar gelukkig nog wel foto’s van bestaan in de zg. ‘Brandsma-collectie’ van het Titus Brandsma Instituut. Een recensie van Ad Poirters verschijnt op korte termijn in Ons Geestelijk Erf. Meer informatie vindt u hier.
Thomas Kempis. Dialoog met novicen. Dl. 2: Leven van Geert Grote. Vertaald en ingeleid door Frank De Roo. Utrecht: KokBoekencentrum Uitgevers, 2021.
Niet alleen in het Duits, maar ook in het Nederlands is een gedeelte van de Dialogus noviciorum verschenen, nl. het tweede boek over het leven van Geert Grote. Een recensie vindt u hier (pdf, 107 kB).
Gerardus Magnus, Anthonius Henricus Viersen, Ioannis Rusbrochius, Godefridus Wevel. Versiones latinae mysticorum (Gerardi Magni Opera omnia, V, 2). Ed. R. Hofman, M. van den Berg, G. de Baere. Turnhout: Brepols, 2021.
Nog in 2021 zal een nieuw deel van de werken van Geert Grote verschijnen, in de serie Corpus Christianorum, continuatio medieualis, als dl. 172A. Een aantrekkelijk interview met de hoofduitgever, opgezet met outreach in het achterhoofd, vindt u hier en meer informatie vindt u hier en het veld ‘Catalogue’ naar ‘search’ gaat, en daar intikt: ‘Hofman’.
Hans Kienhorst, Ad Poirters. Book Collections as Archaeological Sites: A Study of Interconnectedness and Meaning in the Historical Library of the Canonesses Regular of Soeterbeeck. Nijmegen Art Historical Studies, 27. Turnhout: Brepols, 2022.
Eind 2022 zal eindelijk het boek over de historische bibliotheek van klooster Soeterbeeck verschijnen waar Hans Kienhorst en Ad Poirters meer dan een decennium aan gewerkt hebben.
Bernard Bos, m.m.v. Piet Tillema. Kloostermoppen in Wapenveld. Zes verhalen over het voormalige fraterhuis Hulsbergen. Hulsbergen: 2021.
In september verscheen de vierde, uitgebreide uitgave van dit bijzondere stripboek, waarin de geschiedenis van een huis van de Broeders van het Gemene Leven op de noordoostelijke Veluwe centraal staat. Meer informatie vindt u hier.
Joanka van der Laan. Enacting Devotion. Performative Religious Reading in the Low Countries (ca. 1470-1550), Groningen: 2020. 369 p, 88 ill.
Lectio, meditatio, oratio, contemplatio. Zo luiden de vier stappen van de lectio divina. Lange tijd was dit voornamelijk een bezigheid van monniken, maar vanaf de late Middeleeuwen ook steeds meer voor leken, zij het dat het monastieke schema in een nieuw jasje werd gestoken. In preek en geschrift werden passages uit het leven van Christus zo beeldrijk mogelijk voorgesteld, opdat de lezer zich in de materie kon inleven. Vooral vertegenwoordigers van de zogenoemde Frömmigkeitstheologie (term van Berndt Hamm) vervaardigden preekbundels, gebedenboeken en spiegels, die voor ‘gewone gelovigen’ fungeerden als vademecum voor hun geestelijk leven.
Joanka van de Laan bespreekt in haar aan de Groningse Universiteit verdedigde proefschrift nauwgezet de doorwerking van het lezen van beeldrijke passages uit dergelijke werken (zowel manuscripten als oude drukken) op het gemoed van de lezer. Monastieke termen vermijdt zij. Zo gebruikt zij voor de activiteit die volgt op het lezen niet de term meditatio maar de omschrijving reading without the book.
Dat komt soms wat omslachtig over, maar is mijns inziens toch terecht. Zo maakt zij op treffende wijze duidelijk dat in de late Middeleeuwen een innerlijke geloofsbeleving niet exclusief iets was voor priesters en religieuzen, en dat de cliché-voorstelling van een oppervlakkige lekenvroomheid onjuist is. Charles Caspers
Op 2 september 2021 is in Groningen Pieter Boonstra gepromoveerd op een proefschrift met de titel Reading by Example: the Communication of Religious Knowledge in the Collationes of the Brothers of the Common Life. Zijn proefschrift kan hier gedownload worden.
Nico Lettinck publiceerde onlangs een bundel artikelen onder de titel Omgaan met het verleden. Enkele bijdragen belichten aspecten van de Moderne Devotie:
‘De spiritualiteit van de Moderne Devotie’ (p. 131-136) en ‘Plaatsen van herinnering: de reliekschrijn van Thomas van Kempen in Zwolle’ (p. 176-183). Meer informatie vindt u hier.
Kortgeleden is in Amsterdam postuum de dissertatie van Bas de Melker over de start van de Moderne Devotie in Amsterdam gepresenteerd. Tegelijk verscheen van hem ook de editie Het Liber Benefactorum van het kartuizerklooster bij Amsterdam (bij Peeters in Leuven). Zie verder.
In januari 2021 is van monastiek tijdschrift De Kovel een themanummer over de Moderne Devotie verschenen, de inhoud vindt u hier. Het nummer is à € 7,= na te bestellen via de website van het tijdschrift.
Eerder vergaten wij te melden dat door Mevr. Vannier uit Metz, die een onderzoeksgroep leidt die onderzoek naar Rijnlandse mystiek onderneemt, twee bundels zijn uitgegeven waarin deze mystiek in verband wordt gebracht met ontwikkelingen in de Moderne Devotie. Het gaat om deze titels:
Mystique rhénane et Devotio moderna. Ed. Marie-Anne Vannier. Mystiques chrétiens d’Orient et d’Occident, 2. Paris: Beauchesne, 2017.
Les chemins spirituels dans la mystique rhénane et la Devotio moderna. Ed. Marie-Anne Vannier, Mystiques chrétiens d’Orient et d’Occident, 3. Paris: Beauchesne, 2018.
Meer informatie vindt u hier en hier. Beide bundels zijn door Ad Poirters gerecenseerd in de Revue d’histoire ecclésiastique.
De recensies vindt u hier en hier.
Op 9 januari 2020 promoveerde Lieke Smits in Leiden op het proefschrift Performing Desire: Bridal Mysticism and Medieval Imagery (c. 1100-1500). Begeleiders waren Prof.dr. Wim van Anrooij en dr. Elizabeth den Hartog. Een interview vindt u hier,
Symposia
In de hemel is het feest, afscheidssymposium Charles Caspers, Nijmegen,13 november 2019
Eind 2019 bereikte Charles Caspers, van 2000 tot 2015 projectleider Moderne Devotie-onderzoek aan het Titus Brandsma Instituut (TBI) de pensioengerechtigde leeftijd. Om dat te vieren organiseerde het TBI bovengenoemd symposium in het monumentale Huize Heyendaal.
Eerst kwamen drie (oud-) collega’s aan het woord over een vakgebied dat zij met Charles deelden: Louis van Tongeren (Tilburg University) over liturgiegeschiedenis, Peter Jan Margry (KNAW) over religieuze cultuur, en Rijcklof Hofman (TBI) over Moderne Devotie-onderzoek.
Daarna hield Charles zijn lezing waarin hij de drie genoemde disciplines met elkaar combineerde. Rode draad was de litanie van Alle Heiligen, onderdeel van de liturgie van paasnacht, verwoord door Thomas van Kempen, verbeeld door de gebroeders van Eyck, en voor eenvoudige ‘zusterkens’ geduid door Jan Brugman.
De wetenschappelijke uitwerking van dit verhaal is inmiddels gepubliceerd: ‘Humano more de Creatore. Thomas a Kempis and the Van Eyck Brothers on the Heavenly Jerusalem’, in: Kees Schepers, John Arblaster, Veerle Fraeters & Patricia Stoop (eds), Geest in letteren gespiegeld. Essays voor Thom Mertens, deel 1 (= Ons Geestelijk Erf, 90, afl. 3-4), Leuven 2019-2020, 279-311.
Momenteel is Charles als vrijwilliger verbonden aan het TBI, waar hij onderzoek verricht binnen het onderzoeksgebied ‘Spiritualiteit en religieus leven’ onder leiding van Anne-Marie Bos o.carm.
Artikelen van individuele onderzoekers
Verschillende abonnees van onze nieuwsbrief waren zo vriendelijk hun output (verschenen sinds het vorige nummer van Collatie) met ons te delen; we rangschikken hen hieronder alfabetisch:
Suzan Folkerts schreef enkele bijdragen in twee publicaties:
Patricia Stoop publiceerde enkele malen in Ons Geesteljk Erf (zie hiervoor de links hierboven), en daarnaast:
Anna Dlabačová en Patricia Stoop, Incunabula in communities of canonesses regular and tertiaries related to the Devotio Moderna : toward an ‘inclusive’ approach of late medieval book ownership in the Low Countries, in: Quaerendo: a quarterly journal from the Low Countries devoted to manuscripts and printed books, p. 219-248.
Full text (DOI uitgever)
Full text (open access):
Patricia Stoop, De wereldgeschiedenis door de ogen van een Eindhovenaar. Naar aanleiding van Florarium temporum (Bloemhof der tijden): een laatmiddeleeuwse wereldkroniek door Nicolaas Clopper, geschreven in het klooster Mariënhage bij Eindhoven, editie en gedeeltelijke vertaling door Willem Erven, onder redactie van Nico Pijls, Nico Arts en Lauran Toorians, in: Queeste: tijdschrift over middeleeuwse letterkunde in de Nederlanden, p. 75-78.
Redactie
Ad Poirters
Rijcklof Hofman
Ilja Kramer (lay-out en digitale toegankelijkheid)