Tocqueville: over religie
Religie en democratie
Religie speelt een sleutelrol in een goed werkende democratie. Volgens Alexis de Tocqueville is religieus geloof zelfs één van de bestaansvoorwaarden voor een goed functionerende democratie.
Kenmerk van de mens in een democratisch tijdperk is sociale gelijkheid. De democratische mens die gelijk is aan alle andere mensen wordt al snel een individualistische mens: een mens die vooral georiënteerd is op iets kleins, namelijk zichzelf. Religieus geloof tilt de mens daar bovenuit. Het opent letterlijk zijn horizon: het richt zijn blik op het hogere en vraagt zijn aandacht voor de naaste. Alexis de Tocqueville dicht dit kenmerk niet toe aan één bepaalde religie. Wel denkt hij vooral aan het christendom, het geloof waarmee hij vertrouwd was in Europa en dat hij tegenkwam in Amerika. Tocqueville was gefascineerd door de levendigheid van het geloof in Amerika en door de ontelbare religieuze stromingen die hij daar tegenkwam, van het katholicisme van zijn eigen jeugd tot de kleinste en nieuwste loten aan de protestantse stam.
De wisselwerking die Alexis de Tocqueville tussen geloof en democratie ziet, gaat verder. Religieus geloof grijpt op allerlei manieren in op een democratische samenleving:
De drijvende kracht achter de democratische revolutie die Alexis de Tocqueville in het Westen ontwaarde, is de onstuitbare ontwikkeling tot sociale gelijkheid. Welk verband is er tussen religies, met name het christendom, en gelijkheid. Bestaat hier een verschil tussen het katholicisme en protestantse stromingen?
De democratie wordt gedreven door gelijkheid, maar is gericht op vrijheid. Welke relatie is er tussen geloof en vrijheid? Om maar één voorbeeld te noemen: vele van de vroegste immigranten uit Europa kwamen naar Amerika omwille van de geloofsvrijheid. Welke invloed heeft het geloof op de manier waarop maatschappelijke vrijheid wordt beleefd? Heeft christelijke moraal bijvoorbeeld betekenis voor het zelfsturende karakter van de samenleving in een levendige democratie?
Zowel een democratische samenleving als religieus geloof kunnen niet zonder instituties. Welke basishouding zag Alexis de Tocqueville bij Amerikanen ten opzichte van publieke instituties en ten opzichte van kerken? Hoe werken kerkelijke instituties ‘mee’ met de grondtonen van de democratie? Welke rol hebben kerken en maatschappelijke instituties in het bieden van tegenwicht tegen het ‘milde despotisme’ van de overheid die volgens Alexis de Tocqueville de ware democratie bedreigt?
Hoe komt het dat in Amerika burgerschap onlosmakelijk is verbonden met geloof en geloof met patriottisme? Het is een vraag die Alexis de Tocqueville fascineerde: welke betekenis heeft dit voor de democratie?
In Amerika bestond ook in de tijd van Alexis de Tocqueville al een grote verscheidenheid aan geloofsrichtingen, een levendige religieuze ‘markt’ zelfs. Het viel Alexis de Tocqueville op dat de geloofsrichtingen ondanks al hun verschillen dezelfde moraliteit huldigden. Dat gaf een zekere stabiliteit bij alle politieke turbulentie. Wat betekent dit voor het functioneren van een democratie?
Welke plaats nemen welzijn, geluk en eigen belang in een democratische samenleving in? En hoe verhouden deze begrippen zich tot het geloof? Worden de drijfveren van mensen bepaald door het hiernamaals of het hiernamaals? En welke betekenis heeft het antwoord hierop voor het functioneren van een democratie?
De vraag die wij ons uiteindelijk kunnen stellen is: wat is het in het geloof dat van blijvende betekenis is voor de democratie? Welke betekenis heeft de vorm van het geloof en de inhoud van het geloof hierin? Wat is het ‘geheim’ van kerken in Amerika?
Het zijn allemaal fascinerende vragen. Uit deze korte aanduiding blijkt dat niet alleen het religieus geloof inwerkt op de democratie. Van het omgekeerde is ook sprake. Een democratisch levensgevoel heeft ook impact op religieus geloof.
Het denken van Alexis de Tocqueville en de Nederlandse democratie nu
De Nederlandse democratie is tot ontwikkeling gekomen parallel met de zgn. verzuiling. De verzuiling vormde als het ware een voorgegeven kader voor de werking van de democratie en de inrichting van de samenleving. Met het proces van ontzuiling dat zich in de loop van de tweede helft van de vorige eeuw heeft voltrokken, is dit voorgegeven kader verdwenen. De democratie is daarmee ‘rechtstreekser’ geworden. Dat maakt de observaties van Tocqueville meer dan ooit actueel. Met de secularisering zijn wij tegelijk ons geloof ‘verloren’. Wat betekent dit voor de Nederlandse democratie? Het werk van Tocqueville biedt een startpunt om de ‘temperatuur’ van de Nederlandse democratie te meten en antwoorden op deze vraag te verkennen.
Met Nederlandse vragen als uitgangspunt wordt op deze website de betekenis onderzocht van het denken van Alexis de Tocqueville over de democratie nu. Aan de hand van de bovengenoemde zeven thema’s wordt nagegaan wat de analyse van Tocqueville te zeggen heeft voor Nederland vandaag de dag. De invalshoek daarbij is steeds de betekenis van religieus geloof voor de democratie.