Beeldenstorm: een standbeeldloze samenleving?
Door Leon van den Broeke
Leon van den Broeke, universitair hoofddocent Religie, Recht en Samenleving, denkt na over de toekomst van koloniale standbeelden. Tot hoe ver moet het verwijderen van materieel erfgoed gaan? Hoe gaan we om met sporen van een racistisch verleden?
Onlangs haalden activisten het standbeeld van Christoffel Columbus (1451-1506) omver in Saint Paul, de tweelingstad van Minneapolis waar George Floyd door politieoptreden om het leven kwam. Zijn dood heeft een mondiaal protest tegen racisme en kolonialisme ingeleid. De naam van de Amerikaanse president Woodrow Wilson (1856-1924) wordt niet langer verbonden met Princeton University. Dichterbij huis zijn de beelden van koning Leopold II (1835-1909), Jan Pieterszoon Coen (1587-1629) en Michiel Adriaenszoon de Ruyter (1607-1767) omstreden. Adverteerders trekken zich terug om niet langer geassocieerd te worden met ‘foute’ bedrijven of organisaties.
Met de beeldenstorm beogen activisten de beëindiging van de transgenerationele gevolgen van het kolonialisme en racisme stoppen. Nog steeds lijden mensen mentaal en sociaaleconomisch onder de overheersing door mensen met een witte huidskleur van vorige en huidige generaties. Standbeelden confronteren hen met die langslepende gevolgen. Consequent doorgeredeneerd zouden ook namen van straten, pleinen, veerboten, gebouwen, scholen, ziekenhuizen en tunnels (de Coentunnel) het veld moeten ruimen.
Het opruimen van materieel erfgoed roept de vraag op waar het ophoudt. Als het laatste standbeeld is gesneuveld, de laatste schroef uit het omstreden straatnaambordje is gedraaid, het Romeinse Forum Romanum, paleizen en heiligdommen tot op de laatste steen zijn afgebroken?
Het is waar, er moet iets gebeuren. Alexis de Tocqueville zag het scherp: “De wet kan weliswaar de slavernij afschaffen, maar de erfenis van het slavenbestaan wordt via de huidskleur als een onuitwisbare stempel aan de volgende generatie doorgegeven.” Vandaar dat het protest zo hevig, want existentieel, is. Hij stelde dat een goede democratie sociale gelijkheid behoeft. Activisten strijden postuum in naam van hun voorouders voor die gelijkheid. Als keerzijde van democratie zag Tocqueville een trend tot individualisme: eenieder verliest in een democratie makkelijk zijn voorouders, nageslacht en zelfs tijdgenoten uit het oog. In onze oren komt het wat stevig over als hij observeert dat in een democratie de mens voortdurend op zichzelf wordt teruggeworpen. Daardoor is er de valkuil dat de mens zichzelf volledig isoleert. Dat schuurt met wat wij in het huidige protest zien.
Ook in een democratie is het lastig het juiste midden te vinden; het lijkt al snel alsof elke nuancering ongewenst is. Eerdere beeldenstormen kunnen echter later worden betreurd. De lege plaats die standbeelden achterlaten, kunnen geen antwoord meer geven op de vraag wat de beelden te vertellen hebben. Wat materieel aan gruzelementen ligt, laat zich niet meer repareren. Dat ligt anders bij de papieren of digitale aanpassing van bijvoorbeeld de Canon van Nederland.
Als er nauwelijks nog standbeelden zijn en de geschiedenis is uitgewist, resteert niet alleen een kaal landschap, maar ook een platte samenleving. Wie het verleden wil opruimen, heeft in een democratie veel mogelijkheden onrecht te bestrijden. Dat sluit een standbeeldenkerkhof of het oprichten van een museum/park voor overtollige standbeelden met eerlijke informatie over het pijnlijke verleden als bijsluiter niet uit. Dat is beter dan dat er niets meer te zien is en er niets meer te bespreken valt.
Kolonialisme en racisme verdienen krachtige en onvermoeibare bestrijding. In een samenleving waarin zozeer gestreefd wordt naar perfectie is het lastig te erkennen dat elk mens imperfect is. Als we moreel zuiver oordelen, valt wellicht eenieder als ingebeelde held(in) van de eigen sokkel.
Leon van den Broeke is universitair hoofddocent Religie, Recht en Samenleving en voorzitter van het Centrum voor Religie en Recht aan de Vrije Universiteit Amsterdam en universitair hoofddocent Kerkrecht en directeur van het Deddens Kerkrecht Centrum aan de Theologische Universiteit Kampen.
Tags: #Tocqueville #democratie #standbeeld #beeldenstorm #kolonialisme #racisme