Beschermengelen en bestuurlijke cultuur

Datum bericht: 16 maart 2022

Door Herman Kaiser

De publieke bestuurscultuur staat volop in de belangstelling, nationaal, maar ook in provincies en gemeenten. Waar gaat het nu in essentie om bij een goede bestuurlijke cultuur? Oud-bestuurder Herman Kaiser werpt licht op deze vraag naar aanleiding van een rapport dat werd uitgebracht over de bestuurscultuur in de provincie Limburg.

In januari 2022 verscheen een rapport over de bestuurscultuur in Limburg.1 Het rapport, dat geschreven is door een onafhankelijke commissie van deskundigen, ontzenuwt een aantal oordelen en vooroordelen, die mensen onterecht in een verkeerd daglicht hebben gesteld. Dat is uiteraard billijk en rechtvaardig.

Mensen en engelen

Wat ik jammer vind, is dat het rapport nogal vlak blijft over de kern van goed besturen en van bestuurlijke cultuur. Het begint al met de titel, Engelen bestaan niet. Ik las deze titel met een mengeling van verbazing, verwondering en ook een beetje ergernis. Op school heb ik vroeger anders geleerd. Dat is weliswaar al lang geleden, maar ook lang genoeg om ervaren te hebben dat engelen wel degelijk bestaan.
Mijn verbazing werd alleen maar groter toen ik las aan welke bron deze wetenschap is ontleend. Dat bleek een citaat van James Madison uit 1788 te zijn.2 Het punt is evenwel dat Madison helemaal niet ontkent dat engelen bestaan. In het citaat, waar het rapport mee opent, schreef hij:

Als mensen engelen waren, zou er geen bestuursmacht nodig zijn. Als engelen mensen zouden besturen, zou er geen externe of interne verantwoording nodig zijn.

Conclusie: engelen bestaan, en mensen zijn geen engelen. Het zijn mensen die mensen besturen.

abbas-tehrani-uHBrssCAHdY-unsplash

De rechtsstaat: controle op de macht

Omdat wij al eeuwenlang weten dat dit lang niet altijd goed gaat, zijn wij mensen door schade en schande tot de conclusie gekomen, dat de mensengemeenschap principes nodig heeft die van een hogere orde zijn. Daarvoor hebben wij met elkaar de rechtsstaat uitgevonden. Mensen die macht uitoefenen, moeten gecontroleerd worden.

Speelveld van de politiek?

In het rapport wordt de democratische rechtsstaat drie keer genoemd. De wettelijke begrenzing van de macht wordt gekoppeld aan de beginselen van behoorlijk bestuur en het strafrecht.3 En verder hoort het tot het domein van de politiek of geoorloofd gedrag juist is of niet.4
De begrippen publieke moraal of bestuurlijke ethiek worden versmald tot een keuze tussen ‘Gesinnungsethik’ en ‘Verantwortungsethik’. Bij de eerste telt de bedoeling, bij de tweede het feitelijk handelen. De commissie adviseert voor de tweede te kiezen en die expliciet onderdeel te maken van genoemde procedures, adviezen, leergangen en gesprekken. Aanspreken van elkaar is het meest effectief wanneer dat berust op zaken die feitelijk dan wel tastbaar zijn en niet op oordelen over intenties.5

morality-gdf9f51939_1280

Of óók doorvragen op intenties?

Wat hier buiten beschouwing blijft is dat het elkaar aanspreken niet pas moet beginnen als er tastbare feiten op tafel liggen, maar ook in de fase daarvoor. Bestuurders moeten zich achteraf voor hun feitelijke daden verantwoorden. Maar bij het voorkomen van niet-integer handelen is het ook van belang om naar intenties en de morele basis daarvan te vragen en door te vragen. Door het versmallen van de integriteitsdiscussie tot een protocollaire beoordeling van losse feitelijkheden maakt de politiek zichzelf te klein.

Zeker in een democratie moet de discussie gaan over de bedoelingen. Daar is de politiek voor. Wij komen in Nederland de laatste jaren steeds minder toe aan de discussie over bedoelingen. Die discussie hoort vooraf te gaan aan de vaststelling en uitvoering van het beleid. Een Verantwortungsethik beoordeelt achteraf de feiten, maar wel vanuit een moreel politiek kader.
Je zou zeggen dat als je niet gelooft in engelenbestuur je extra gemotiveerd moet zijn om het dan tenminste over de morele kaders voor het politiek bestuur moet hebben. Niet alleen bij de verantwoording achteraf, maar ook vooraf. Het hoort bij de eigenschappen van de democratische rechtsstaat om transparant te zijn. Over politieke bedoelingen en de morele kaders moet geen verstoppertje worden gespeeld.

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse Blog Alert.

Herman Kaiser is oud-bestuurder. Hij bereidt een proefschrift voor op het terrein van het katholiek sociaal denken.

#Tocqueville #James Madison #bestuurscultuur #besturen #instituties #democratie #politiek #rechtsstaat #publieke moraal #integriteit #identiteit #dialoog

Noten:

1. Arno Visser, Paul Frissen, Kitty Nooy, Engelen bestaan niet. De ‘Limburgse bestuurscultuur onderzocht, januari 2022 op https://www.limburg.nl/publish/pages/6423/eindrapport-onderzoek-limburgse-bestuurscultuur.pdf

2. James Madison. Federalist Papers (51) 1788.

3. Zie p. 9, 12 en 22 van rapport.

4. Zie p. 12 van rapport.

5. Zie p. 23 rapport.