Het boerkiniverbod en de liberale staat

Door Jeroen Jans

Liberté, Égalité, Fraternité (vrijheid, gelijkheid, broederschap) zo luidt het Franse motto. Vaak wordt hier het bruggetje gemaakt naar de laïcité (lekenstaat) en neutraliteit. Frankrijk is een liberaal en seculier land, zo klinkt het dan. Het is in deze context dat er regelmatig hevige discussies losbarsten rond religieuze symbolen, niet in het minst als het de Islam betreft. Jeroen Jans gaat na of het boerkiniverbod een maatregel is die past in een liberaal staatsmodel.

Op 21 juni 2022 sprak de hoogste Franse rechtbank, het Conseil d’État, zich uit tegen de Franse stad Grenoble, die de boerkini wilde toestaan in haar zwembaden.¹  Dat terwijl een specifiek religieuze regeling moeilijk ligt in een land dat de lekenstaat benadrukt. In 2016 had ditzelfde Conseil d’État zich nog uitgesproken tegen een boerkiniverbod² dat door tal van Franse steden was geïntroduceerd voor hun stranden. Tussen beide uitspraken in, is er in Frankrijk wel de Loi du 24 août 2021 confortant le respect des principes de la République van kracht gegaan. Deze wet moet, onder meer, waken over de principes van de lekenstaat en de neutraliteit betreffende openbare diensten.³ Waar de boerkini echt taboe geworden is, wordt bijvoorbeeld topless zonnebaden beschouwd als een recht. Dit valt tevens sterk op in de reacties van politici. Commentatoren verwijzen in deze naar het bedekkende van de boerkini dat een onderdrukking van de vrouw zou symboliseren en het religieuze karakter van dit kledingstuk.

Over liberalisme en communitarisme

Hoewel politici graag uitpakken met de liberale staat, vallen toch vraagtekens te plaatsen bij het ‘liberale’ in deze discussie. Volgens de strikte scheiding tussen religie en staat binnen bepaalde stromingen van het liberalisme, is de staat niet geïnteresseerd in religie. Wel is het zo dat overheidsfunctionarissen in een liberale staat neutraliteit moeten uitstralen. Gelijkheid wordt vaak genoemd als een belangrijk aspect van het liberalisme en betekent dat burgers (maar ook religies) gelijk door de staat moeten worden behandeld. Dit houdt echter niet noodzakelijk in dat alle religies moeten worden verbannen tot de privésfeer. Gelijkheid kan in een liberale staat evenzeer betekenen dat iedereen een gelijk recht heeft om religieuze symbolen te dragen. Als het boerkiniverbod dan niet kenmerkend is voor liberalisme, dus niet een typisch liberale maatregel is, wat is het dan wel?

Het boerkiniverbod leunt meer aan tegen bepaalde vormen van communitarisme, waarbij enkel de levensbeschouwing van de staat wordt getolereerd in de publieke sfeer. Dit kan een theocratie zijn, maar evenzeer een atheïstische samenleving. Uiteraard past een atheïstisch communisme beter in dit model dan de Franse staat, maar het bannen van religieuze symbolen uit de publieke sfeer leunt op zijn minst aan tegen dit communitarisme. Ook de interpretatie van de boerkini als onderdrukkend voor de vrouw past binnen dit model. Zo streeft een sterk communitaristische staat naar een algemeen welzijn voor zijn burgers zoals beoogd door de staat. Wanneer beleidsmakers nu enerzijds stellen dat de boerkini onderdrukkend is en topless zonnebaden bevrijdend, een teken van gelijkheid of passend binnen de Westerse samenleving, dan is dat een duidelijke normering vanwege de staat. De burger krijgt namelijk niet de kans om dit voor zichzelf te bepalen. Verder beschouwt de Franse staat de boerkini als een religieus symbool, en niet slechts een vorm van kuisheid die ook de westerse samenleving lange tijd heeft gekend. Ook dit is een interpretatie vanwege de staat die niet in het liberalisme past.

Over liberaal en niet zo liberaal secularisme

Tot slot kunnen wij het argument van ‘secularisme’ tegen het licht houden. Hier maakt de voormalige aartsbisschop van Canterbury, Rowan Williams, een interessant onderscheid tussen het procedureel en het programmatisch secularisme. In het procedureel secularisme overziet de staat de variëteit aan religieuze gemeenschappen, zonder een loyaliteit aan te gaan met een bepaalde groep.⁴ De staat fungeert hier als een scheidsrechter. Het programmatisch secularisme is het model ‘waarin elke publieke manifestatie van welke religieuze loyaliteit dan ook, verboden is. Zo kan iedereen deelnemen aan een duidelijke loyaliteit aan de staat, zonder dat dit gekleurd is door persoonlijke overtuigingen. In dit model zijn alle tekenen van persoonlijke overtuigingen rigoureus uit de openbare ruimte verbannen’.⁵ Hoewel Williams, terecht, zelf niet zo ver zou gaan als het Franse model hiermee te vereenzelvigen, kunnen wij toch stellen dat de Franse lekenstaat meer gelijkt op het programmatisch dan het procedureel secularisme. Wederom komen wij hier het communitarisme tegen. De staat heeft namelijk een eigen agenda. Het procedureel secularisme, waarin de staat optreedt als een onafhankelijke scheidsrechter, kan gezien worden als een vorm van liberalisme.

Tot slot…

Vrijheid, gelijkheid, broederschap. Met dit uiterst mooie en emancipatorische motto begon dit blog. Liberale waarden pur sang ook, zeker vrijheid en gelijkheid. Vrijheid van een ieder om te zijn wie hij of zij is zonder al te veel bemoeienis door de staat. Gelijkheid tussen de veelheid aan levensvormen met een staat als neutrale scheidsrechter. Dan is er nog broederschap, waarin men de andere dan zichzelf nabij is. Laten wij hopen dat in een steeds meer gepolariseerde samenleving dit door en door Franse motto, en niet een bepaalde agenda, meer dan ooit centraal mag staan.

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse nieuwsbrief.

Dr. Jeroen Jans is geassocieerd onderzoeker aan de Radboud Universiteit.

#Tocqueville #liberalisme #communitarisme #religie-staat-verhoudingen #boerkini #religieuzesymbolen #vrijheid

Noten:

1. Conseil d’État (2022), Le Conseil d’État confirme la suspension du règlement intérieur des piscines de la ville de Grenoble autorisant le port du « burkini »; https://www.conseil-etat.fr/actualites/le-conseil-d-etat-confirme-la-suspension-du-reglement-interieur-des-piscines-de-la-ville-de-grenoble-autorisant-le-port-du-burkini. 
2. Zie bijvoorbeeld: CE, juge des référés, 26 août 2016, Ligue des droits de l'homme et autres et Association de défense des droits de l'homme - Collectif contre l'islamophobie en France, n°s 402742 402777, à publier au Recueil.
3. Zie: Ministère de l’intérieur et des outre-mer (2022), Loi confortant le respect des principes de la République: premier bilan et perspectives, un an après sa promulgation, Dossier de presse; https://www.interieur.gouv.fr/sites/minint/files/medias/documents/2022-10/06-10-2022-Dossier-de-presse-Loi-confortant-le-respect-des-principes-de-la-Republique-2022_0.pdf. 
4. Rowan Williams (2013), Geloof in de publieke ruimte, Skandalon, Vught, p. 32.
5 Ibid., p. 32.

De afbeelding is gegenereerd met Midjourney.